< شعر > جمله عالم ز اختيار و هست خود مىگريزد در سر سرمست خود مىگريزند از خودى در بيخودى يا به مستى يا به شغل اى مهتدى تا دمى از هوشيارى وا رهند ننگ خمر و بنگ بر خود مىنهند < / شعر > عامل چهارم - عوامل اجبارى محيطى و اجتماعى در اشكال گوناگونش ، اين نوع از عوامل ممكن است در دو شكل متفاوت موقعيت تحقق يافته را قابل هضم بسازند : شكل يكم - با جلوه‌هاى خوشايند و شايسته كه نه تنها فشار و سنگينى قرارگاه بستهء زندگى را مىكاهد ، بلكه آنرا براى انسان شايسته و گوارا هم مىنمايد .
شكل دوم - آن عوامل اجبارى است كه براى انسان قالب معين مىسازد و او را با با آن انعطافى كه دارد در آن قالب مىريزد ، البته در اين صورت ، مقدار قدرت مكانيسم حيات نقش اساسى را بعهده مىگيرد . هر مقدار نيروى حيات قوىتر باشد تحمل قالب بيشتر مىگردد .
بدون پذيرش جهانى وسيعتر از عالم طبيعت ، نمىتوان افكار بشرى را از بن بست جهان نجات داد تا كنون هيچ متفكر جهان بينى نتوانسته است با اعتقاد به انحصار هستى در عالم طبيعت ، راهى براى خروج افكار از بن بست كمّى جهان نشان بدهد . اين ناتوانى يك پديدهء عارضى و موقت نيست ، بلكه اگر موضوع جهانى وسيعتر از عالم طبيعت و وابستگى آن به مبدء اعلا و بينهايت ( خدا ) مورد پذيرش نباشد ، ناتوانى مزبور بر طرف شدنى نيست ، بعبارت ديگر بايد بگوئيم : اگر بن بست بودن جهان يك واقعيت بود ، موجب شكنجه و زجر افكار و خواسته‌هاى عالى بشرى نمىشد ، ولى اين بن بست محدوده ايست كه بشر با تمايلات طبيعت گرايانهء خود ، ساخته و پرداخته و خود را در محاصرهء آن محدوده انداخته است . چهره يا بعد بىنهايت بودن جهان از نظر وابستگىاش به عالمى وسيعتر از طبيعت ، يك اصل اولى و واقعيت روشنى است كه روياروى وجدان او است . اين وجدان را منحرف ساختن است كه جهان را بصورت بن بستى وحشتناك در آورده و قالبهايى براى او مىسازد .
توجّه به رابطه و وابستگى روح و وجدان آدمى با عالمى وسيعتر از طبيعت چيزى

24