( 1 ) حقيقت دين محمد صلى الله عليه و آله و سلَّم و آنچه را كه آن حضرت از طرف خداوند به مردم ابلاغ فرموده است و نيز كسانى را كه تابع او بودند شناختم ، دوست داشتم ابتدا نظرى به شريعت و تابعان او بياندازم ، اين بود كه اكثر مسلمانان را مالكى ، حنفى ، شافعى و حنبلى يافتم و آنها چهار مذهبند :
مذهب مالك ( 95 - 179 ه ) ، مذهب ابو حنيفه ( 80 - 150 ه ) ، مذهب شافعى ( 150 - 204 ه ) و مذهب احمد بن حنبل ( 164 - 241 ه ) در اينجا اسامى اين چهار مذهب را به ترتيب زمانى در نياوردم [1] زيرا مقصود غير اينهاست .
پرسيدم : آيا اين چهار نفر از اصحاب پيامبرشان حضرت محمد صلى الله عليه و آله و سلَّماند ، خود آن حضرت را درك كرده‌اند ؟
گفته شد : نه .

[1] ائمه فقه در سنت و جماعت بسيار بودند ، چون ضمانت اجراى فتاواى فقهى آنان با دولت عباسى بود و به حسب اختلافاتى كه در آن فتاوا پيدا مىشد اجراى آنها از طرف ضابط شرعى متعذر مىنمود ، از اين جهت دولت عباسى براى سهولت اجراى امر قضا در بلاد اسلام بر آن شد كه از ميان آن همه مجتهدان ، فقط چهار نفر كه ابو حنيفه ، مالك ، شافعى و احمد حنبل باشند ، به رسميت بشناسد و فتاواى آنان را معتبر بشمارد ، از اين رو باب اجتهاد از نظر حكومت عباسى جز در مورد فقهاى اربعه مذكور ، مسدود گشت و مذاهب آنان در بلاد اسلامى مذاهب رسمى سنت و جماعت گرديد : 1 - امام ابو حنيفه ( 80 - 150 ) كه نعمان بن ثابت بن زوطى بن ماه نام داشت و كنيهء او ابو حنيفه بود و معروف به امام اعظم است فقيهى ايرانى الأصل بود . 2 - امام مالك ( 95 - 179 ه ) كه او را امام المدينه گويند فقيهى عربى الاصل بود و مالك بن انس اصبحى نام داشت كتاب معروف مالك « الموطأ » نام دارد كه در بارهء حديث است . 3 - امام شافعى ( 150 - 204 ه ) نام او محمد بن ادريس شافعى و فقيهى عربى و قرشى الأصل است در غزّه تولد يافت و در مصر درگذشت . 4 - امام احمد بن حنبل ( 164 - 241 ه ) نام او ابو عبد اللَّه احمد حنبل و مؤسس چهارمين مذهب سنت و جماعت است در بغداد زائيده شد و به همان شهر درگذشت . محمد ابو زهره تاريخ المذاهب الإسلاميه ص 160 به بعد .

44