جانشين اختيار كردند ؟ آيا رواست كه ترك كارى از پيغمبر هدايت و مصلحت باشد و انجام يافتن آن نيز از جانب گروهى هدايت و خير به شمار آيد ؟ در اين صورت دو نوع كار مختلف و متضاد را هدايت خوانده‌ايد ، پس گمراهى چه معنى دارد ؟
همچنين به من بگوييد ، آيا پس از رحلت پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلَّم تا امروز هيچ كس به اختيار صحابه عهده دار كار مردم شده است ؟ اگر بگوييد : نه ، موجب مىشويد كه همه مردم را پس از پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلَّم در گمراهى بدانيد و اگر بگوييد : بلى به امت دروغ بسته‌ايد و وجود خلاف آن ، گفته شما را باطل مىكند .
مأمون : نيز به من خبر دهيد از معنى اين گفتار خداوند عز و جل : * ( قُلْ لِمَنْ ما فِي السَّماواتِ وَالأَرْضِ قُلْ لِلَّه ) * [1] آيا راست است يا دروغ ؟
دانشمندان : راست است .
مأمون : آيا همه جهان و جهانيان كه خداوند آفريننده و مالك آنهاست ، مال خداوند نيست ؟
دانشمندان : بلى .
مأمون : اين مخالف است با عمل شما كه خليفه اى انتخاب مىكنيد و طاعت او را بر خود قرار مىدهيد ولى اين خليفه را هنگامى كه بر وى خشمگين شويد معزول مىكنيد و اگر حاضر به عزل نشود او را مىكشيد واى بر شما ، بر خداى تعالى به دروغ ، بهتان و افترا نزنيد كه فرداى قيامت گناه آن به گردن شما خواهد بود ، آن گاه كه در پيش خداوند ايستاده باشيد و بر پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلَّم وارد شويد در حالى كه به عمد بر وى دروغ بسته‌ايد با اين كه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلَّم فرموده است : هر كس به عمد بر من دروغ ببندد نشيمنگاه او پر از آتش مىشود .
آن گاه مأمون رو به قبله ايستاد و دستهاى خود را بلند كرد و گفت :
بار خدايا من آنان را راهنمائى كردم ، بار خدايا من آنچه بر عهده‌ام بود از گردن خود خارج ساختم ، بار خدايا من ايشان را از روى شك و ريب دعوت نكردم ، هر بار

[1] انعام ، آيه 12 - ترجمه : بگو آنچه در آسمانها و زمين است مال كيست ؟ بگو مال خدا .

123