[ طبع زمين و سنگ ] و از جمله حكمتها آن است كه زمين را به طبع سرد و خشك آفريده و سنگ نيز سرد و خشك است و فرق ميان آنها آن است كه سنگ خشكتر است از ساير اجزاى زمين اگر ساير اجزاى زمين در اين مرتبه از يبس مىبود همه سنگ سفت مىبود و گياهى كه حيات همهء حيوانات به آن است نمىروئيد و شخم و بنا و هيچ يك از اعمال ضروريه متمشّى نمىشد پس يبس آن را از سنگ كمتر گردانيده و نرم و ملايم ساخته كه اعمال ضروريه در آن به آسانى صورت يابد . و از جمله تدبير خطير ملك قدير آن است كه در معظم معموره قطب شمالى مرتفع است و چون زمين از كرويت حقيقيه بيرون رفته است ، طرف شمال همه جا بلندتر است از طرف جنوب و به اين سبب اكثر آبها مانند دجله و فرات از جهت شمال به جانب جنوب جارى شده‌اند و چون آبها كه در جوف زمين است تابع روى زمين است در ارتفاع و انخفاض لهذا چشمه‌ها و قنوات كه جارى مىكنند همه از شمال به جنوب مىآيد تا بر روى زمين مىافتد و همهء آبها چنين بر روى زمين جارى مىشود و در عمارت زمين به كار مىرود و آنچه زياد مىآيد به دريا مىريزد ، پس چنانچه يك جانب بام را بلند و جانب ديگر را پست مىگردانند كه آب منحدر شود و بر روى آن نايستد ، هم چنين حق تعالى جهت شمال را بلندتر از جهت جنوب گردانيده براى همين علت و اگر چنين نبود آب بر روى زمين

181