ثابت شد كه خليفه معانى مختلفى دارد و بايد فهميد كه خليفة الله چه معنى ميدهد ، چون يكى از صفات افعال الهى تعالى ذكره حق خواهى و انتقام براى دوستان خود است نسبت بدشمنانش باين اعتبار برگزيده خود را كه مقام نبوت يا امامت دارد خليفه خود خوانده است يعنى جانشين خدا در اجراى عدالت نه باين معنى كه شريك خداست در معبوديت بهمين ملاحظه خداى تبارك و تعالى بابليس عتاب كرد كه اى ابليس چه تو را باز داشت كه براى آنچه آفريدم سجده كنى ؟ سپس خداى عز و جل فرمود * ( بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ ) * بنعمت من تكبر ورزيدى - اين براى قطع عذر بود كه تو هم نشود آدم خليفه است نسبت بمقام معبوديت و شريك خداست در مقام وحدت ذاتى و پس از آنكه او را آفريده خود معرفى كرد فرمود چرا بر او سجده نكردى سپس فرمود [1] - * ( بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ ) * و يد در لغت عرب بمعنى نعمت آفريده است و براى خداى عز و جل دو نعمت است كه نعمتهاى فراوانى در بر دارند چنانچه فرموده او است بر شما فرو باريد نعمت آشكار و نهان را و اين دو نعمت باشند كه نعمتهاى بيشمارى در بر دارند ، سپس خدا عتاب را بر او سخت نمود فرمود بنعمت خود من تكبر ورزيدى چنانچه گوينده اى در مقام سرزنش خلافكار گويد بشمشير خودم با من ميجنگى و نيزه خودم را بمن فرو ميبرى اين بيشتر زشت است و بدنماتر است پس گفته خداى عز و جل * ( وَإِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً ) * سخنى است مبهم و پر معنا يك معنايش اينست كه نادانى تصور ميكند خداى عز و جل با خلق خود در موضوعى شور ميكند تا بر او كشف حقيقى شود ولى شخص منطق منش از نظر بررسى كارهاى حكيمانه با عظمت و آشكار حق ميفهمد كه خدا برتر از آنست كه امرى بر او شبه شود يا وضعى پيش او تيره و نامعلوم باشد زيرا هيچ چيزى در آسمان و زمين او

[1] منظور اينست كه بيدى متعلق بخلقت نيست چنانچه ظاهر كلام است تا يد بمعنى با قدرت باشد بلكه متعلق بفعل متاخر است و يد بمعنى نعمت است

80