مسلمين است ، هر گاه از وكالتش راضى باشند بكارش ادامه مىدهد ، و هر وقت بر او خشم گرفتند عزلش مىنمايند ، مأمون پرسيد : مسلمانان و بندگان و شهرها از آن كيست ؟ گفتند : همه از آن خداوند است ، گفت : پس خداوند سزاوارتر است كه براى بندگان خود و شهرها وكيل قرار دهد تا بندگان او ، زيرا كه از احكام موضوعاتى كه امّت بر آن اجماع دارد اينست كه هر كس در ملك ديگرى ضررى احداث كند ضامن آن خواهد بود ، و او را نمىرسد كه در ملك غير خود تصرّف كند ، و اگر تصرّف كرد بدهكار و ضامن است .
آنگاه گفت : بمن بگوئيد آيا پيامبر صلى الله عليه و آله در هنگام رفتنش براى خويش جانشينى معيّن كرد يا نه ؟ گفتند : خير خليفه اى معيّن نكرد ، پرسيد : آيا ترك اين كار هدايت بود يا گمراهى ؟ گفتند : هدايت بود ، گفت : پس بر مردم واجب است هدايت را متابعت كنند ، و از ضلالت و گمراهى دورى جويند و آن را ترك كنند ، گفتند : همين كار را انجام دادند ، گفت : پس از چه رو پس از رحلت او خليفه تعيين كردند با اينكه او خود ترك كرده بود ، و رها كردن طريقه و عمل او خود ضلال و گمراهى است ، و محال است كه خلاف هدايت ، هدايت باشد ، و وقتى كه ترك تعيين خليفه هدايت باشد ، پس چرا ابو بكر خليفه براى خود قرار داد و رسول خدا صلى الله عليه و آله قرار نداده بود ، و همچنين عمر امر

475