پس نفس انسان يكى نيست زيرا كه اعضاء او مختلف است و الوان و متغاير است و بسيار است و يكى نيست و مركبست از اجزائى كه هر جزء غير جزء ديگر است و مساوى با جزء ديگر نيست خون او غير گوشت او است و گوشت او غير خون او است و پى او غير رگهاى او است و موى او غير بدن او است و سياهى او غير سفيدى او است و همچنين ساير آنچه در او خلق شده است و يا غير انسان از ساير مخلوق پس انسان واحد است در اسم و در معنى واحد نيست و خداى عز و جل واحدى است كه غير از او واحدى نيست و اختلاف و تفاوت و زياده و نقصان در او نيست .
پس انسان مخلوق مصنوع كه مركب است از اجزاء مختلفه و جواهر متكثره غير از اين است كه مجموع واحد است و يك چيز است يعنى مراد از اين واحد بالاجتماع واحد در اسم است و مراد از اختلاف و عدم صدق واحد بر انسان مختلف در معنى است پس مطمح نظر معنى است نه لفظ ؛ فتح گويد عرض كردم فداى وجودت عقده مرا گشودى خداوند عقدهء ترا بگشايد پس تفسير كن * ( اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ ) * را از براى من چنانچه الواحد را تفسير نمودى چه من ميدانم كه لطافت خدا غير لطافت خلق او است بجهت اينكه فرق است ميان خالق و مخلوق و ليكن من دوست دارم كه مطلب را براى من تشريح كنى حضرت فرمود اى فتح ما لطيف را اطلاق كنيم بر خلق لطيف و بالطافت و علم و دانائى او بچيز لطيف و خلق غير لطيف نيز گوئيم و در خلق لطيف از حيوانات كوچك چون پشه باقسام و انواع آن كه از جمله است پشهء كه كوچكتر است از همه انواع خود صنايع و لطايفى بكار رفته است كه بچشم معلوم نميشود و چشم آن را نتواند رؤيت نمود بلكه از جهت كوچكى آن نر و مادهء آن از هم تميز داده نميشود و جديد و قديم آن را تشخيص نميتوان داد .
پس چون ملاحظه كنيم كوچكى اين حيوان را در مقام لطافت اين حيوان و راه يافتن آن بسير كردن در منازل قريبه و بعيده و گريختن آن از اسباب مرگ و جمع نمودن آنچه مصلحت او است از اغذيه از آنچه در معظم درياها و آبها است و در پوستهاى درختان است و در بيابانها است با آب علف و غير آن است و در فهميدن بعضى از بعضى ديگر زبان آن را و فهميدن اولاد آنها از آنها زبان آنها را و در نقل كردن غذا بسوى اولاد پس از آن در تركيب رنگهاى آنها از سرخى يا زردى و يا سفيدى يا سبزى و آنچه را كه چشمهاى ما نشناسد از غايت خلقت آنها نميتواند رؤيت و بماليدن دست معلوم نخواهد شد .
پس چون اينها را ملاحظه كرديم ميدانيم كه خلقكنندهء اين مخلوق لطيف است و لطافت بكار برده و در خلقت آنچه را كه بيان نموديم بدون فعل و عملى و بدون ادوات و آلاتى و ميدانيم كه هر كس كه چيزى ميسازد عمل او بر آن چيز واقع شده است كه بود نه آنكه آن چيز را هم خودش خلق نموده باشد اما خداوند خالق لطيف جليل

82