و همچنين پروردگار و نعمتهايش بر جميع مخلوقات را متذكَّر مىشود . « * ( مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ) * » اقرار به بعث و زنده شدن مردگان و حساب و مجازات بندگان بوده و نيز با اين كلام بنده ملك آخرت را براى حقّ تعالى اثبات نموده همان طورى كه ملك دنيا را برايش ايجاب مىنمايد .
* ( « إِيَّاكَ نَعْبُدُ » ) * با اين عبارت بنده رغبت و تقرّب خود به خدا را بيان كرده و نيز خبر مىدهد از اخلاص عمل فقط براى خالق نه ديگرى .
* ( « إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ » ) * بنده با اين عبارت از خدا تقاضا مىكند كه توفيق و عبادتش را زياد كرده و نعمتها و نصرتش را خالق نسبت به او ادامه دهد .
« * ( اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ ) * » بنده با اين جمله از خدا تقاضاى ارشاد كرده و نيز بدين وسيله به ريسمان هدايتش چنگ زده و همچنين از خدا مىخواهد كه معرفتش را به او و به عظمت و كبريائيش زياد نمايد .
« * ( صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ ) * » اين جمله تأكيد بنده نسبت به هدايت و رغبتش در ارشاد شدن را رسانده و نيز با اين عبارت بنده متذكَّر نعمتهاى حقّ تعالى بر اوليائش شده و همچنين رغبت و ميلش به مثل چنين نعمتهايى را مىرساند .
« * ( غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ ) * » بنده با اداء اين عبارت پناه به خدا برده و استعاذه مىجويد از اين كه در زمره معاندين و كافرين و كسانى باشد كه پروردگار و امر و نهى او را خفيف و كوچك مىشمرند .
* ( « وَلَا الضَّالِّينَ » ) * با اين كلمه بنده از خدا تقاضا مىكند او را معصوم و محفوظ بدارد از اين كه در گروه آنان كه از طريق مستقيم حقّ تعالى گمراه بوده و بدون عرفان چنين مىپندارند كه اعمال پسنديده و شايسته بجا مىآورند باشد .
و بدين ترتيب در اين سوره جوامع خير و حكمت نسبت به امر آخرت و دنيا جمع بوده به طورى كه در هيچ شيئى از اشياء چنين نمىباشد .
اگر سائل بگويد : براى چه در نماز تسبيح ( سبحان الله و الحمد الله الخ ) و ركوع و سجود قرار داده شده ؟
در جواب گفته مىشود : براى علَّتهاى متعددى ، از جمله آن كه : بنده علاوه بر خضوع و خشوع و تعبّد و تورّع و تذلَّل و خاكسارى و تقرّبش به بارى تعالى او را تقديس و تمجيد نموده ، تسبيحش كرده و مراسم بزرگداشت بجا آورده ، خالق را شكر و از رازق تشكَّر كند و نيز به خاطر آن كه عبد همان طورى كه تكبير و تهليل را به كار برده تسبيح و تحميد را نيز استعمال نمايد و همچنين جهت ديگرش آن است كه

827