همان معانى متناهيه چيزى مقرر نداشت و وجودى هم براى آنها نبود ، زيرا همان صرف توهم بودند و خدا بر تو هم پيشى داشت زيرا پيش از او و با او چيزى نبود ، و حروف همان سابقه توهم داشتند ، آن حروف پديدار بتوهم بودند و همان توهم بود و پيش از خدا مذهبى نبود ، و توهم ناشى از طرف خدا جز خدا است . از اين رو است كه كار هر چيزى جز ذات او است ، و حد هر چيزى جز ذات او است ، و صفت هر چيزى جز ذات موصوف است ، و حد هر چيزى جز ذات محدود است ، و اينست كه خود حروف همانا در ذات خود از هم جدا هستند ، و بر خويش استوارند ، و بجز بر خود دلالتى ندارند ، و هر گاه آنها را تركيب كنى و فراهم نمائى كلمه اى شوند كه بر جز خود دلالت كنند ، و نامها و صفتها پديد آيند .
و بدان كه راستش اينست صفت بىموصوف نشود ، و نام بىمعنى نباشد ، و حد بىوجود محدود محقق نشود ، و اسماء و صفات همه دلالت بر كمال و هستى كنند ، و دلالت بر احاطه ندارند چنانچه دلالت بر اصل هستى دارند كه آن تربيع و تدوير و تثليث باشد ، زيرا خدا را باسماء و صفات توان شناخت نه بكنه و حقيقت ذات ، و بخداوند چيزى از اين حدود تعلق نگيرد تا خلقش او را چنان شناسند كه خود را ميشناسند و اگر صفاتش دليل او نباشند ، و نامهايش وى را افاده نكنند عبادت مردم متوجه همان صفات و نامها گردد و معنائى ندهد ، و اگر چنين باشد لازم آيد كه معبود يگانه جز خدا باشد براى آنكه صفاتش جز او است .
عمران : بمن بگو توهم خلق است يا جز خلق است ؟
امام رضا ( ع ) : بلكه خلقى است ساكن كه سكونش درك نشود و باين اعتبار خلق است كه

447