نشانهء وجود جداكنندهء آنهاست ، تفاوت و جدائى آنها دلالت بر وجود تفاوت دهندهء آنهاست ، آفريننده اشان بوسيلهء آنها بر عقول جلوه نموده ، و به ديده شدن آنها ؛ از چشمها محجوب گرديده ، ملاك سنجش افكار در بارهء خداوند همين اشياء و موجودات است ، در آنها عبرت نهاده شده [1] ، و دليلشان بر اساس اشياء است ، تصديق و اقرار به خداوند توسّط عقول صورت مىپذيرد ، و به وسيلهء اقرار به خدا ايمان كامل مىگردد .
دين و ديانيتى نيست مگر به شناخت ، و هيچ شناختى نباشد مگر با تصديق ، و تصديق نباشد مگر با تجريد توحيد ، و توحيد جز با اخلاص فراهم نشود ، و اخلاص با تشبيه ؛ اخلاص نيست ، و نفى تشبيه با اثبات صفات زائد بر ذات صورت نپذيرد ، و تجريد جز با سلب همهء صفات وجود نداشته و كامل نباشد ، اثبات شبيه از يك سو موجب تشبيه از همهء جهات مىگردد ، يگانه پرستى كامل با نفى برخى صفات ( نفى ناقص ) پابرجا نشود ، اقرار عدم انكار است ، اخلاص در توحيد با هيچ انكارى فراهم نگردد ، و هر چه در آفريده موجود است در آفريدگارش ممتنع ، و هر چه در آفريده ممكن است در آفريدگارش غير ممكن ، حركت و جنبش در او راه ندارد ، و جزء جزء شدن و به هم پيوستن و اتّصال در او غير ممكن است ، و چگونه چيزى را كه خود او اجرا كرده در وى روا باشد ؟ و چگونه به او باز گردد آنچه را كه خود وى آغاز كرده است ؟ و آنچه را كه خود پديد آورده در او هم پديد شود ؟ ! كه در اين صورت ذاتش دستخوش دگرگونى و كنه او تجزيه پذيرد ، و ازلى بودنش غير ممكن شود ( نتوان گفت ازلى است ) و ديگر براى ازليّت معنائى جز حدوث ( پديد شدن ) نباشد ، و براى آفريدگار معنائى جز آفريده ندهد ، و اگر او را پشت سرى باشد ناچار پيش روئى هم بايد ، و اگر در پى كمال باشد اين كمالجوئى مستلزم نقص است ، و چگونه در خور نام ازليّت است كسى كه از حدوث و پديد شدن ممتنع نيست ؟ و چگونه سزاوار ابديّت است كسى كه دستخوش دگرگونى احوال و گذشت زمان است ؟ و چگونه توانائى ايجاد اشياء را دارد آنكه از تأثير اشياء در وجودش ممتنع نيست ، در اين صورت نشان مصنوعات در وى برپا و استوار گشته ، و به رهنما و نشانهء اشياء تبديل شده ، با فرض بر اينكه

[1] در كتاب توحيد و عيون بجاى آمده است : « و فيها أثبت غيره » ، و لغت « غير » به معناى تغيير است ، يعنى : تغييرات در آنها نهاده شده است .

65