اى هشام ، خداوند اينها را دليلى بر شناسائى خود قرار داده كه بىشكّ آنها را مدبّرى است ، و فرموده : * ( وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِه إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ) * : « و شب و روز و خورشيد و ماه را براى شما رام كرد ، و ستارگان به فرمان او رام شده‌اند ، همانا در آن نشانه هاست براى مردمى كه خرد را به كار مىبندند - نحل : 12 » و فرموده : * ( حم ، وَالْكِتابِ الْمُبِينِ ، إِنَّا جَعَلْناه قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ) * : « حاء ، ميم ، سوگند به [ اين ] كتاب روشن و روشنكننده ، كه همانا ما آن را قرآنى به زبان تازى فرو فرستاديم ، باشد كه شما به خرد دريابيد - زخرف : 1 تا 3 » ، و باز فرموده : * ( وَمِنْ آياتِه يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَطَمَعاً وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَيُحْيِي بِه الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ) * : « و از نشانه‌هاى او آنست كه برق را براى بيم ( تا مسافران بترسند و احتياط كنند ) و اميد ( تا مايهء اميد كشاورزان باشد ) به شما مىنمايد ؛ و از آسمان آبى فرو مىفرستد تا زمين را پس از مردگى آن زنده كند ؛ همانا در آن براى مردمى كه خرد را كار بندند نشانه هاست - روم : 24 » .
اى هشام ، سپس خردمندان را اندرز داده و به آخرت تشويق نموده ، و فرموده : * ( وَمَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ ) * : « و زندگى اين جهان بيش از سرگرمى و بازيچه نيست ، و هر آينه سراى واپسين براى آنان كه پرهيزگارى كنند بهتر است ، آيا خرد را كار نمىبنديد ؟ - أنعام : 32 » ، و باز فرموده : * ( وَما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَزِينَتُها وَما عِنْدَ الله خَيْرٌ وَأَبْقى أَ فَلا تَعْقِلُونَ ) * : « آنچه به شما داده شده كالاى زندگانى دنيا و آرايش آن است ، و آنچه نزد خدا است بهتر و پايدارتر است ، آيا خرد را كار نمىبنديد ؟ - قصص : 60 » .
اى هشام ، سپس هواپرستان را بيم عذاب داده و فرموده : * ( ثُمَّ دَمَّرْنَا الآخَرِينَ ، وَإِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ مُصْبِحِينَ ، وَبِاللَّيْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ ) * : « سپس آن ديگران را هلاك ساختيم ، و هر آينه شما [ اى قريش ] بامدادان بر [ ويرانهء ] آن مىگذريد ، و شامگاهان نيز ، آيا خرد را به كار نمىبنديد ؟ - صافّات : 136 تا 138 » .
اى هشام ، سپس همراه بودن عقل با علم و آگاهى را بيان داشته ، آنجا كه فرموده : * ( وَتِلْكَ الأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ ) * : « و اين مثلها را براى مردم مىزنيم ، و جز دانايان آنها را درنمىيابند - عنكبوت : 43 » .
اى هشام ، سپس همراه بودن عقل با علم و آگاهى را بيان داشته ، آنجا كه فرموده : * ( وَتِلْكَ الأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ ) * : و اين مثلها را براى مردم مىزنيم ، و جز دانايان آنها را در نمىيابند - عنكبوت : 43 » .
اى هشام ، سپس بىخردان را سرزنش نموده ، آنجا كه فرموده : * ( وَإِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ الله قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْه آباءَنا أَ وَلَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً

362