خراج و خراج دهندگان بهبودى ديگران نهفته است .
و هرگز ديگران جز با صلاح و بهبودى خراج دهندگان به صلاح و آسايش دست نخواهند يافت . زيرا مردم همگى عيال و نان خور خراج و خراجگزاران مىباشند . و بايد نظر و اهتمام تو به آبادانى آن سرزمين بيش از گرفتن خراج آن باشد ، زيرا خراج جز با آبادانى بدست نيايد و شرط رسيدن به بهره بردارى آبادانى است ، امّا كسى كه گامى در راه آبادانى برنداشته بطور يقين بداند كه كشور را به تباهى مىكشاند و بندگان خدا را به هلاكت مىرساند ، و خودش هم جز مدّتى كوتاه بر سر كار نمىماند . خراج دهندگان را از هر نقطه از سرزمينت گرد آور و به آنان دستور ده تا گزارش وضعيت شهرشان را داده و تو را از مصالح امور و راحتى و راهگشائى خراجشان مطَّلع بسازند ، سپس از افراد متخصّص ديگر نيز بپرس ، و اگر روزى به عللى از قبيل نرسيدن آب به رودخانه‌ها و جويها ( خشك شدن چشمه‌ها ) و يا دگرگونى زمين در اثر آب گرفتن و فساد بذرها ، و يا تشنگى بسيار براى زراعت ، و آسيب ديدن آن به وسيلهء آفات گوناگون ، از سنگينى خراج به تو شكايت آوردند ، در اين صورت خراج را به مقدارى كه اميد آن دارى كه خداوند كارشان را اصلاح فرمايد كم كن ، و چنانچه براى اصلاح امورى كه با اموال خود قادر به انجام آن نيستند درخواست كمك يا وامى كردند به درخواستشان جامهء عمل بپوشان ، زيرا اين كمك تو به آنان سرانجامش خير است . و مبادا اين تخفيف بر تو گران آيد ، زيرا كه آن ذخيره اى است كه آنان بالاخره آن را در آبادانى كشورت و آراستن حكومتت بكار مىبندند ، همراه با دستيابى به دوستى و محبّت و خوشبينى و خيرخواهى آنان مىباشد و به آنچه كه خداوند بدان جلبشان را آسان نموده است .
زيرا خراج به زور و زحمت ستانده نشود ، هر چند كه اين خود قراردادى است كه در صورت بروز هر حادثه اى مىتوان روى آن حساب كرد ، و تو ميتوانى با تقويت آنان از ما زاد نيرويشان استفاده كنى ، چرا كه راحتى و اعتماد آنان را ذخيره كرده اى ، به جهت اينكه ايشان را به عدالت و مهربانى خود عادت داده اى ، و آنان عذر تو را در پيشامدى كه رخ داده و به آنان تكيه كردى دريافته و با خوشدلى پذيرا خواهند شد . آرى ، تا وقتى كه اصلاحات و آبادانى ادامه دارد رعيّت هم در برابر هر چيزى كه به ايشان تحميل كنى با خوشى تاب مىآورند ، ولى آنچه كه مسلَّم و قطعى است ويرانى و تباهى زمين به جهت تنگدستى صاحبان آن است ، و بيچارگى و فقر آنان همانا زائيدهء اسراف زمامداران ، و بدگمانيشان به بقاى حكومت آنان ، و عدم

127