چون حلقه اى است در درياى تهى و پهناور ، و اين هفت آسمان و درياى پهناور و كوههاى تگرگ و هوا در برابر پرده هاى نور چون حلقه اى است در بيابانى تهى و پهناور ، و اين هفت آسمان و درياى پنهان و كوههاى تگرگ و هواء و پرده هاى نور در برابر كرسى چون حلقه اى است در بيابانى تهى و پهناور ، سپس اين آيه را خواند : « و كرسى او آسمانها و زمين را فرا گيرد و نگهداشتنش بر او سنگينى نكند كه او است والا و بزرگ » ( سورهء بقره آيهء 255 ) و اين هفت آسمان و درياى پنهان و كوههاى تگرگ و هوا و پرده هاى نور و كرسى در برابر عرش چون حلقه اى است در بيابانى تهى و پهناور ، و اين آيه را خواند :
« خداى رحمان بر عرش استوار است » ( سورهء طه آيهء 5 ) .
و در روايت حسن كه از آن حضرت نقل كرده : پرده هاى نور پيش از هوائى كه دلها در آن سرگردان شوند ذكر شده . شرح - در حديث زينب عطاره و هم چنين حديث اصبغ بن نباتة ( حديث 148 ) كه پس از اين بيايد و نظائر آنها بايد باين دو نكته توجه داشت :
1 - در زمان رسول خدا ( ص ) و أئمهء اطهار ( ع ) مردم هيچ گونه اطلاعى از كرويت زمين و ساير آنچه را هيئت جديد نسبت بفضا و ستارگان و افلاك كشف كرده‌اند نداشتند و غالبا مردمانى جاهل و عامى بودند و دانشمندان آن زمان نيز بيش از آنچه بطلميوس كشف كرده بود نميدانستند يعنى افلاك را اجسامى بلورين و سخت مىپنداشتند كه قابل شكافته شدن و بهم پيوستن نيست و خورشيد و ماه و ساير ستارگان را نيز همچون گل ميخهائى باين افلاك چسبيده ميدانستند و معتقد بودند كه دستگاه آسمان از نه فلك تشكيل شده كه مانند ورقه هاى پياز روى هم قرار دارند . . . و امثال اين عقايدى كه كشفيات جديد اساسش ويران و بلكه مورد مسخرهء دانشمندان جهان قرار گرفت .
با توجه بآنچه گفته شد احتمال قوى ميرود كه بر فرض صحت اين گونه احاديث و صدور آنها از معصوم پيامبر عاليقدر اسلام و ائمهء اطهار براى نزديك ساختن اين گونه مطالب علمى و اطلاع از وضع آسمانها به ذهن مردم عامى آن زمان حقائقى را در قالب اين گونه الفاظ و عبارات ريخته و از باب تشبيه معقول بمحسوس براى هر يك از اين افلاك و عوالم نامى مانند خروس و صخرة و درياى تاريك و هواى روان و غير آنها قرار داده كه البته با توجه بموقعيت آنها بىشباهت هم نيست و تناسبى هم بين اسم و مسمى بوده است ، چنانچه در حديث : « . . . زمين روى شاخ گاو است » اين مطلب گفته شده ، و مرحوم علامهء شهرستانى در كتاب الهيئة و الاسلام تحقيقى در آن كرده است ، و اگر ميخواستند حقائق مربوط بساختمان آسمانها را صريح بگويند آنها باور نميكردند و نسبت دروغ و امثال آنها بساحت قدسشان ميدادند .
2 - راويان چنانچه گفته شد هيچ گونه اطلاعى از وضع آسمانها مطابق هيئت جديد نداشتند و بلكه بسيارى از آنها از هيئت بطلميوسى هم بىخبر بودند ، از اين رو بگفتهء يكى از اساتيد در حاشيهء بر شرح

226