شرح - مراد بعقل چنانچه از جميع روايات اين باب استفاده مىشود همان قوه تشخيص و ادراك و واداركننده انسان به نيكى و صلاح و بازدارنده او از شر و فساد ميباشد چنانچه در روايت سوم عقل وسيله پرستش خدا و بدست آوردن بهشت معرفى شده و در حديث چهارم 75 خاصيت و اثر آن بنام لشكر عقل توضيح داده شده است پس عاقل كامل كسى است كه آن اثر در او باشد ، و مراد به پيش آمدن و بازگشتن عقل اينست كه اين موجود در برابر اوامر و نواهى خالقش كاملا منقاد و مطيع است و جمله آخر حديث در روايات ديگر توضيح داده مىشود كه كيفر پاداش مردم در روز جزا بمقدار عقل ايشانست .
2 - اصبغ بن نباته از على عليه السلام روايت ميكند كه جبرئيل بر آدم نازل شد و گفت : اى آدم من مأمور شده‌ام كه ترا در انتخاب يكى از سه چيز مخير سازم پس يكى را برگزين و دوتا را واگذار . آدم گفت چيست آن سه چيز ؟ گفت : عقل و حياء و دين آدم گفت عقل را برگزيدم ، جبرئيل بحياء و دين گفت شما بازگرديد و او را واگذاريد ، آن دو گفتند اى جبرئيل ما مأموريم هرجا كه عقل باشد با او باشيم . گفت خود دانيد و بالا رفت .
شرح - از مجموع اين روايت چنين استفاده مىشود كه عقل باحياء و دين لازم و ملزومند و از يك ديگر جدا نشوند پس خداوند بهر كس عقل عنايت كند حياء و دين هم عنايت كرده است و كسيرا كه باحياء و متدين يافتيم بايد او را عاقل هم بدانيم .
3 - شخصى از امام ششم عليه السلام پرسيد عقل چيست ؟ فرمود چيزيست كه بوسيله آن خدا پرستش شود و بهشت بدست آيد آن شخص گويد : گفتم پس آنچه معاويه داشت چه بود ؟ فرمود : آن نيرنگست ، آن شيطنت است ، آن نمايش عقل را دارد ولى عقل نيست .
4 - حسن بن جهم گويد : از امام رضا عليه السلام شنيدم كه ميفرمود : دوست هر انسانى عقل او است

11