ناتوانى است ) ، ( 1 ) و اگر يكى را قوى و ديگرى را ضعيف پندارى گفتار ما ثابت شود كه خدا يكى است بعلت ناتوانى و ضعفى كه در ديگرى آشكار است ( و اگر هر دو ضعيف باشند پيداست كه هيچ يك خدا نخواهد بود ) ( اين بيان امام ( ع ) ساده و روشن و مطابق فهم عامه مردم است ، اكنون همين مطلب را با استدلالى دقيقتر كه مناسب فهم خواص و نكته سنجانست بيان مىفرمايد - از ملا صدرا ) اگر بگوئى خدا دو تاست بيرون از اين نيست كه يا هر دو در تمام جهات برابرند يا از تمام جهات مختلف و متمايزند ، چون ما امر خلقت را منظم مىبينيم و فلك را در گردش و تدبير جهان را يكسان و شب و روز و خورشيد و ماه را مرتب :
درستى كار و تدبير و هماهنگى آن دلالت كند كه ناظم يكى است بعلاوه اگر ادعاى دو خدا كنى بر تو لازمست ميانه اى بين آنها قائل شوى تا دوئيت آنها درست شود بنا بر اين آن ميانه خداى سومى قديمى است بين آن دو پس سه خدا گردنگيرت شود و اگر سه خدا ادعاى كنى بر تو لازم شود آنچه در دو خدا گفتم كه بين آنها ميانه باشد بنا بر اين خدايان پنج ميشوند و همچنين در شماره بالا مىرود و زيادى خدا بىنهايت مىشود ، هشام گويد از جمله سؤال زنديق اين بود كه گفت : دليل بر وجود خدا چيست ؟ امام ( ع ) فرمود :
وجود ساخته ها دلالت دارد بر اينكه سازنده اى آنها را ساخته ، مگر نمىدانى كه چون ساختمان افراشته و استوارى بينى يقين كنى كه بنائى داشته اگر چه تو آن بنا را نديده و مشاهده نكرده باشى ، زنديق گفت خدا چيست ؟ فرمود : خدا چيزيست بر خلاف همه چيز بعبارت ديگر ثابت كردن معنائيست و اينكه او چيزيست بحقيقت « چيز بودن » جز اينكه جسم و شكل نيست ، ديده نشود ، لمس نگردد ، بهيچ يك از حواس پنجگانه درك نشود : خيالها او را در نيابند و گذشت زمان كاهشش ندهد و دگرگونش نسازد .
شرح - مجلسى ( ره ) در شرح اين حديث گويد : اين حديث از غوامض و مشكلات احاديث است و هفت وجه مفصل از قول علما در شرح آن بيان كرده است ، ولى پيداست كه مشكل بودن اين حديث از نظر مستصعب بودن و يا متشابه بودن آن نيست بلكه از اين جهت است كه سخن امام ( ع ) تقطيع شده و تنها قسمتهائى از آن با حذف ايصال ذكر شده و قرائن فهم معنى از ميان رفته است لذا تفكر در توجيه و تاويل آن و تكثير احتمالات خالى از تكلف نگردد مجلسى ( ره ) نسبت به چند احتمال كه نقل مىكند مىگويد تكلف است ، دور از فهم است ، و حق هم با اوست ولى براى اينكه خوانندگان بكلى بىبهره نباشند خلاصه بيان مرحوم ملا صدرا ( ره ) را كه مجلسى هم يكى از اقوال شمرده با اندكى تصرف ذكر مىكنيم : او مىگويد : اين

106