قادر است جلو بندگان را بگيرد ولى نظر به حكمت و مصلحت آنان را آزاد گذاشته است .
و اطاعت بندگان هم از نظر اجبار نيست . يعنى خداوند آنان را مجبور به طاعت قرار نداده و اختيار جهان و امر و نهى را هم به آنان واگذار نكرده و آسمان و زمين را بيهوده نيافريده و همچنين پيمبران را براى بشارت و انذار بى جهت مبعوث نفرموده اين گمان ، گمان كافران است واى به حال ايشان از آتش .
پير مرد اين اشعار را انشاء كرد :
انت الامام الذى نرجو بطاعته * يوم النجاة من الرحمن غفرانا اوضحت من امرنا ما كان ملتبسا * جزاك ربك بالاحسان احسانا تو آنچنان پيشوائى كه به پيروى و طاعتت انتظار بخشش از خداى رحمن در روز قيامت داريم . تو حقايق و مطالب تاريك را براى ما روشن و آشكار فرمودى خدايت در مقابل نيكى پاداش نيك دهد .
توضيح :
" الف " - دانشمندان در توجيه سزاوارتر بودن گناهكار به احسان و سزاوارتر بودن نيكوكار به كيفر وجوهى گفته‌اند كه ما بعضى از آن وجوه را از نظر خوانندگان مىگذرانيم :
1 - اگر بنا شود كه به اعمال اضطرارى كه خارج از قدرت انسان است نكوهش و ستايش و پاداش و كيفرى تعلق گيرد گناهكار اولى به احسان و نيكوكار اولى به كيفر باشد ، بدين جهت كه در كيفر بدكاران دو گرفتارى براى آنان خواهد بود : يك گرفتارى عقاب اخروى كه از ناحيه خدا بدانها متوجه مىشود . ديگر گرفتارى دنيوى كه مورد نكوهش و تنفر مردم واقع مىشوند . و در پاداش نيكوكاران دو پاداش براى آنان خواهد بود : يك پاداش اخروى . ديگر پاداش دنيوى كه عبارت از ستايش مردم و محبوب بودن نزد آنها است . و اين از عدل خدا دور است كه دو سود به نيكوكار رساند و دو زيان به بدكار ، با اينكه هر دو مجبورند و هيچ يك در عمل خود اختيار ندارند ، پس بهتر اين است كه براى برقرار شدن تعادل ، نيكوكاران

225