معنى مصطلح حكما كه عبارت از حدود وجود باشد ووجود بر آن عارض شود نيست چه به اين معنى ماهيت براى خدا ممتنع است ، بلكه مراد ، حقيقتى است كه هويت و واقعيت هر چيزى به آن بستگى دارد ) .
" زنديق " : آيا براى خداوند كيفيت و چگونگى مىباشد ؟
" امام " : خداوند را كيفيت و چگونگى نباشد ، چه كيفيت جهت صفت و احاطه است ، ( يعنى چون كيفيت صفت زايد بر ذات و محيط بر آن است مانند سفيدى كه زايد بر جسم و محيط بر اوست ، از ذات حق منتفى است ) لكن كيفيت و صفت را طورى بايد از ساحت مقدسش نفى كرد كه از جهت تعطيل و تشبيه بيرون باشد ، چه كسى كه صفت را نفى كرده ربوبيت او را انكار كرده و خداوندى وى را باطل ساخته است ، و كسى كه صفت او را مانند غير قرار داده او را شبيه به مخلوقات و مصنوعات كه شايسته ربوبيت و خدائى نيستند نموده ، لكن ناگزيريم از اينكه براى حضرتش صفتى اثبات كنيم كه شايسته غيرش نبود ، و كسى را با وى در آن مشاركت نباشد ، و جز خداوند كسى دانا و محيط به آن صفت و كيفيت نباشد ، ( يعنى نبايد صفات را به كلى از خدا نفى كرد بطوريكه نقيض آنها براى خدا ثابت شود مثل اينكه قدرت و علم را از خداوند سلب كنيم و بجاى آن عجز و جهل ثابت نمائيم . و نبايد طورى صفات را اثبات كرد كه همانند صفات مخلوق باشد ، بلكه بايد براى خداوند علمى اثبات كرد كه مشابه علم مخلوق نباشد ، و نيز قدرت و حياتى اثبات كرد كه مماثل قدرت و حيات مخلوق نباشد و همچنين ساير صفات ، و مراد از كيفيتى كه شايسته غير خدا نباشد اين معنى است زيرا كه هيچ يك از صفات خدا از مقوله كيف نيست چه مقوله كيف از اجناس عاليه عرض است و در صورتى كه چنين كيفى عين ذات باشد لازم آيد كه ذات حق مركب از جنس و فصل باشد ) .
" زنديق " : آيا خداوند با تماس با مخلوقات خود مباشر صنعت و خلقت اشياء مىباشد و مانند صنعتگران تحمل زحمت و تعب مىنمايد ؟
" امام " : پروردگار برتر از اين است كه مانند صنعتگران ، خود مباشر صنعت و

131