23 ) كلمه ماهيات اشياء صور علميه آنهايند . عارفان از ماهيات تعبير به اعيان ثابته مىكنند چنان كه شيخ اكبر در فص موسوى فصوص الحكم بيان كرده است و شارح قيصرى در شرح آن گفته است : " الاعيان الثابتة هي الصور العلمية للعالم " ( ص 448 ط 1 چاپ سنگى ) . و مراد آنان از اعيان ثابته صور علميه اشياء در مقام ذات احدى واجب تعالى است . و ماهيات در اذهان آدميان اظلال اعيانند . و وصف اعيان به ثابته فقط براى تمييز از اعيان خارجي است ، يعنى براى فرق بين علم و عين است نه اين كه ثابته واسطه ميان وجود و عدم باشد .
حالا بدان كه ماهيت هر موجود كه صورت علميه اوست در مراحل وجودى او محفوظ است ولى وجودات او متفاوت و داراى درجات اند . مثلا انسان طبيعى و ذهنى و مثالى و عقلى و لاهوتى ، صورت علميه او كه ماهيت اوست در همه يكى است و وجودات او متفاوت است ، لذا رب نوع انسان يك فرد مجرد عقلانى است كه رب افراد طبيعى آن است ، و آن مجرد و اين مادى هر دو از افراد نوع انسانند ، و همچنين ارباب انواع ديگر كه از آنها تعبير به مثل الهيه مىشود ، چنان كه در اين موضوع گفته ام :
والمثل لهذه الانواع * من كل نوع فرده الابداعي فالمثل من عالم الانوار * أرباب الانواع بإذن الباري جناب متأله سبزوارى در غرر الفرائد در مراتب وجودات يك ماهيت فرمايد :
للشيئ غير الكون في الاعيان * كون بنفسه لدى الاذهان و مرادش از شيئ ماهيت است ، نه اين كه موجود عينى بنفسه ذهنى گردد زيرا كه اين معنى تجافى است و تجافى در نظام وجودى مطلقا چه در سلسله نزولى و چه در سلسله صعودى نادرست است . و به عبارت ديگر مراتب وجود هر موجود توقيفى است و ماهيت آن در هر مرتبه اش يك صورت علميه محفوظ است اعني همين يك صورت علميه در همه مراتب آن محفوظ است ، چنان كه افراد انسان طبيعى به حسب وجوداتشان بر اثر كسب علم و عمل متفاوت اند

297