در اين شرائط خاص فكرى و فرهنگى وظيفه سنگينى بر دوش امام قرار داشت ، وايشان با توجه به آن دامن همت به كمر زد و انقلاب فكرى ايجاد فرمود و در برابر اين امواج سهمگين و تندباد خطرناك اصالت جامعه اسلامى را حفظ كرد و سر انجام اين كشتى را با لنگر وجود خويش از سقوط در گرداب خطرناك انحراف و التقاط رهائى بخشيد .
همچنين امام در مناظراتى كه مأمون تشكيل مىداد و با پيروان مكاتب مختلف صورت مىگرفت شركت مىكرد ، گرچه مناظرات فراوان است ولى از همه مهمتر هفت مناظره اى است كه فهرست آنها از اين قرار است :
1 - مناظره با جاثليق .
2 - مناظره با رأس الجالوت 3 - مناظره با هربز اكبر 4 - مناظره با عمران صابى اين چهار مناظره در يك مجلس و با حضور مأمون و جمعى از دانشمندان و رجال خراسان صورت گرفت .
5 - مناظره با سليمان مروزى .
6 - مناظره با على بن محمد بن جهم .
7 - مناظره با ارباب مذاهب مختلفه در بصره .
هر يك از اين مناظرات داراى محتواى عميق و جالبى است كه امروز هم با گذشت حدود هزار و دويست سال از آن تاريخ رهگشا و روشنگر و بسيار آموزنده و پربار است ، هم از نظر محتوا و هم از نظر فن مناظره و طرز ورود و خروج در بحثها .

31