دوم : در بيان داعى و باعث به جهت عمار بر اينكه در مقام غسل خود را به خاك غلطانيد ، مىگوييم : دور نيست داعى بر اين مطلب اين بوده باشد چون كه جناب رسول خدا صلَّى اللَّه عليه و آله در مقام حاجت به غسل جنابت چنين فرموده‌اند : « يكفيك الصعيد عشر سنين » [1] اين يا مثل اينكه فرموده : « جعلت لي الارض مسجدا و ترابها طهورا » [2] يا مثل اينكه « ان اللَّه تعالى جعل التراب طهورا كما جعل الماء طهورا » .
مقتضاى همه اينها آن است كه تراب مثلا قائم مقام آب مىشود در مقام حاجت به غسل . و مشخص است طهوريت آب در مقام حاجت به غسل به اين نحو است كه مىبايد آب را به جميع أجزاء بدن رسانيد ، يا مثل غسل ارتماسى كه مىبايد بدن را در جوف آب داخل نمود .
با مقايسه بر اين كه تراب نيز طهور است ، چنين توهم كرده بود كه كيفيت تطهر به تراب مثل تطهير به آب است ، لهذا بدن خود را به خاك غلطانيده بوده است بعد از نزع لباس . اين بنا بر غفلت از آيه تيمم بوده كه فرموده * ( « فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْه » ) * [3] .
سوم : در اصل مطلب است كه جواب از تمسك به اين حديث بوده باشد در اثبات اينكه هر گاه جاهل به مسأله در مقام امتثال اتيان به عملى نزد خود نمود اتفاقا آن عمل مطابق واقع شد ، در چنين صورت محكوم به صحت خواهد بود .
پس مىگوييم : راه دلالت حديث مذكور بر اين مطلب ظاهر نيست مگر به جهت اشتمال حديث بلفظ « أفلا صنعت كذا ؟ » يعنى : اگر استعمال خاك به اين

[1] تهذيب ج 1 / 194 حديث 35 .
[2] وسائل الشيعة ج 2 / 969 - 970 .
[3] سوره نساء : 43 .

89