كه هم جبر است وهم تفويض باطل * بل امربين الامرين است حاصل چه هر دو واحد العينند واحول * نبيند چشم احول جز محول ولى جبرى ز يك چشم چپ راست * كه يك چشم چپ چپ مرقدر راست چه تفويضى به تفريط غلط رفت * وهم جبرى به افراط شطط رفت و ليكن صاحب چشمان سالم * بر اين مبناى مرصوص است قائم كه قول حق نه تفويض و نه جبر است * كه آن گبر است و اين بدتر ز گبر است نظريات ماديين و نقد آن بعضى در اين تصورند كه معضله ( جبر و اختيار ) تنها براى الهيون مطرح است و ماديها از طرح چنين مسألة اى و زحمت درك وحل آن فارغند .
اين تصور باطل است ، براى كسانى كه طرز تفكر مادى دارند عينا همين مشكل با اندك تفاوت وجود دارد ، زيرا طبق قانون ثابت و مسلم علت و معلول ، هر پديده و حادثه اى ، مولود علت يا عللى است و آن علت يا علل نيز به نوبه خود ، مولود علت يا علل ديگر مى باشند ، و از طرفى به وجود آمدن معلول با فرض وجود علت مربوطه ، ضرورى و قطعى و اجتناب ناپذير است ، و با فرض عدم وجود آن علت ، ممتنع و ناشدنى است . ماديون اصل عليت عمومى و ضرورت على و معلولى را به همين ترتيب پذيرفته اند . [1] و اين را بزرگترين تكيه گاه فلسفه مادى مى شمارند .
اينجاست كه اين پرسش براى آنها و مكتب آنها پيش مى آيد كه اعمال و افعال بشر ، مانند همه پديده هاى ديگر ، تابع اين قانونند و نمى توانند از آن مستثنا باشند ، يعنى اعمال بشر تحت قوانينى مسلم ، قطعى و جبرى انجام مى يابد و در اين صورت ، آزادى و اختيار را چگونه و از چه راه بايد توجيه كرد ؟ لهذا مى بينيم در تمام

[1] - جز ديويد هيوم وپوزيتويستها وحسيون . ( براى اطلاع بيشتر به آموزش فلسفه ، تأليف جناب استاد آيت الله مصباح يزدى ، ج 1 ، مراجعه شود )

94