اسلام - كه با عقل و منطق منطبق نمى شد - نرفتند و مسألة اختيار و آزادى بشر را معتزله براى اولين بار در ميان مسلمين عنوان كرده اند ! تازه معتزله نيز اين فكر را از پيش خود ابداع نكرده اند بلكه در اثر معاشرت و مجاورت با ملل ديگر و مخصوصا مسيحيان ، متوجه اين فكر بكر عالى شدند .
ادوارد براون مى گويد : ( فن كرمر ، معتقد است فكر آزادى اراده را معبد الجحنى به تقليد و تبعيت از يك ايرانى ، موسوم به سنبويه ، در پايان قرن هفتم ميلادى در دمشق ترويج مى كرد ) . [1] و در جاى ديگر مى گويد : ( به نظر فن كرمر ، محل تكوين و تكامل معتقدات اين قوم ، دمشق بوده و تحت نفوذ متألهين بيزانس ، على الخصوص ( يحيى دمشقى ) و مريد او ( ثيود ) و ( رابومزه ) بوده است [2] .
معلوم مى شود به نظر فن كرمر ، آن ايرانى هم كه به عقيده او ابتدائا فكر آزادى و اختيار را به معبد جحنى تلقين كرد ، از فيوضات متألهين مسيحى رومى بهره مند شده است . اگر اين چنين است پس براى بحث در مسائل توحيد ومعاد و بلكه نماز و روزه هم بايد اين چنين ريشه تاريخى جستجو كنيم . و به هر علت ، اينكه مسلمين متوجه بحث در توحيد ، معاد ، نماز و روزه شدند ، سوابقى است كه اين مباحث در حوزه هاى مسيحى داشته است !
حقيقت اين است كه مستشرقين ، نه صلاحيت تحقيق در عقايد و افكار اسلامى را دارا مى باشند و نه غالبا حسن نيت آن را . [3] از آن موقعى كه مسألة قضاء و قدر و جبر و اختيار در بين مسلمين مطرح شد ،

[1] - تاريخ ادبيات ايران ، تأليف ادوارد براون ، ج 1 ، ص 413 .
[2] - همان مدرك ، ص 412 .
[3] - انسان و سرنوشت ، ص 110 - 113 ، كتاب عدل الهى ، ص 13 و 14

27