شوكت و مجد گذشته را به دست نخواهند آورد . . اين گروه از اروپائيان چنين گمان كرده اند كه بين اعتقاد به قضاء و قدر و اعتقاد به مذهب جبريها كه معتقدند انسان در همه اعمال و افعال خود ، مجبور است و از خود صاحب اختيارى نيست ، هيچ گونه فرقى وجود ندارد .
ولى بايد گفت كه اين پندارهاى دروغ و گمانهاى نادرست را دشمنان اسلام ساخته اند و در واقع بر مسلمانان تهمت زده اند ، زيرا در دنياى امروز ، هيچ مسلمانى اعم از شيعى و سنى و حتى زيدى و اسماعيلى و . . كه معتقد به جبر محض بوده و خود را در امور ، هيچ كاره و بى اختيار كامل بداند ، وجود خارجى ندارد ، بلكه همه اين فرقه ها و مذاهب اسلامى ، عقيده دارند كه يك قسمت از اختيار امور و اعمال آنان به دست خودشان است و همين اختيار و اراده ، مناط و ملاك پاداش و كيفر ، ثواب و عقاب خواهد بود .
بله در بين مسلمانان ، در قرون نخستين ، فرقه اى پيدا شدند كه آنها را ( جبرى ) مى ناميدند . آنان مى گفتند كه انسان در هر كارى كه انجام مى دهد ، مجبور است و از خود هيچ گونه اختيار و اراده اى نمى تواند داشته باشد . آنان چنين پنداشتند كه بين اينكه انسان ، دهان و دندان خود را براى خوردن چيزى به حركت درآورد با آنكه از شدت سرما بلرزه در آيد هيچ فرقى وجود ندارد . ولى بايد توجه داشت كه اكثريت مسلمانان ، عقيده اين فرقه را جزء مسائل سفسطى و بى پايه خواندند . و در سايه همين مخالفتها ، اين فرقه دوامى پيدا نكرد و در اواخر قرن چهارم هجرى ، هواداران آن به كلى منقرض شده و جز نامى از آنان باقى نماند .
بدون شك ، اعتقاد به قضاء و قدر ، همانند اعتقاد به جبر نيست و از لوازم و مقتضيات آن نيز ، پديد آمدن مطالبى نيست كه بعضى از اروپائيان آن را بيان كرده اند .

18