و بعضى از آن به سوى بعضى ديگر مىرود و مىگويد : بس است ، بس است ، بس است » مانند اين روايت را از انس هم در باب « الحلف بعزة الله و صفاته » از كتاب « الأيمان و لنذور » روايت كرده كه مىگويد : « همچنان جهنم مىگويد : آيا باز هم هست تا اينكه خداوند عزّت قدمش را به آن مىگذارد . جهنم مىگويد : به عزتت سوگند ، بس است ، بس است . » مسلم از اين قبيل ، روايات بسيارى در باب « النار يدخلها الجبارون و الجنة يدخلها الضعفاء » از كتاب « الجنة وصفة نعيمها و اهلها » آورده است . همانگونه كه مىبينيد ، كفر آشكار است . زيرا از يك طرف مقتضى جسميت و حلول خدا در مكان است و از سوى ديگر تكذيب پروردگار سبحان است كه مىفرمايد : * ( « اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لأَمْلأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعِينَ » ) * [1] و * ( « لأَمْلأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَمِمَّنْ تَبِعَكَ » ) * [2] و * ( « وَلكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لأَمْلأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ » ) * [3] . اين آيات شريفه صراحت دارد كه جهنم از شيطان و پيروانش پر مىشود . پس چگونه گفته مىشود : « جهنم پر نمىشود تا اينكه خداوند قدمش را بر آن مىگذارد » شايد چيزى كه ابو هريره و انس يا رواتى را كه از آن دو نقل كرده‌اند به اين پندار وادار كرده ، اين آيهء كريمه است كه مىفرمايد : * ( « يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ . » ) * [4] آنان خيال كرده‌اند كه جهنم همواره مىگويد : هل من مزيد و اصلا از معصيتكاران پر نشده است نه آن موقع كه خداوند متعال از او مىپرسد ؛ امّا از آيات فوق غفلت ورزيده و روايتى خيالى ساخته و آنگونه كه اقتضاى عقل آنان بوده ، دروغ گفته‌اند ، و خرافه پرستان و قصه سرايان هم بدون معرفت ، آن را از آنان گرفته‌اند .
پوشيده نيست كه اين گفتهء ابو هريره كه : خداوند بر احدى از بندگان خود ظلم نمىكند ، دلالت مىكند كه اگر خداوند سبحان غير از كسانى كه در جهنم هستند ، كسى را به جهنم درافكند ، در حق او ظلم كرده است و اين بر خلاف مذهب اشاعره است . پستى اين گفته هم بر كسى پوشيده نيست . زيرا بدين معنى است كه خداوند سبحان خودش را در پاسخ به خواستهء آتش جهنم به عذاب مىاندازد و بر احدى از خلق خدا ظلم نمىكند .
نمىدانم آيا مدعى ، پاى خدايشان را مىسوزاند و از آن بيشتر مىطلبد يا اينكه پايش در

[1] . اعراف / 18 .
[2] . ص / 85 .
[3] . سجده / 13 .
[4] . ق / 30 .

523