مذهب معتزله و اماميهء پيرو آنان اين است كه قدرت بنده به جميع مقدورات متضاد و غير متضاد وى تعلق مىگيرد . به نظر من ، احتمالا نزاع لفظى است و نه آنگونه كه امام فخر رازى گفته است . اشاعره هر فردى از افراد قدرت حادث را متعلق به يك مقدور واحد كه همان موجود به هنگام حدوث فعل است ، مىدانند . پس هر فردى متعلق خود را دارد و حال اينكه معتزله ، قدرت مطلق را به جميع مقدورات متعلق مىدانند و اين با قرار دادن هر فردى از افراد قدرت داراى متعلق واحدى ، منافات ندارد . معتزله نمىگويند كه هر فردى از افراد قدرت حادث كه حادث شد و فعل از آن به وجود آمد ، عين همان فرد به ضد آن فعل هم تعلق مىگيرد بلكه مىگويند : قدرت حادث مطلق به ضدين تعلق مىگيرد و اشاعره هم اين را نفى نمىكنند . پس نزاع بين آنان لفظى است . دقت كنيد .
پاسخ اينكه گفت : « اين عقيده موجب مىشود كه قادر ، قادر نباشد . زيرا اگر قدرت به ضدين تعلق نگيرد ، فاعل بر عدم فعل يعنى ترك فعل ، قادر نخواهد بود . پس مضطر خواهد بود و نه قادر . » اين است كه اگر منظورش از مضطر بودن اين است كه فعل فاعل غير مقدور او است ، اين ممنوع است . و اگر منظورش اين است كه فعل فاعل مقدور او است و متعلق قدرتش متعين ولى مقدور ديگرى برايش با همين قدرت ، وجود ندارد ، اين عين ادعاى ما است و بدان ملتزم هستيم و در تسميه آن به مضطر نزاعى نداريم . زيرا اضطرار به معنى امتناع انفكاك ، منافاتى با قدرت ندارد . مگر نمىبينيد كه كسى كه بنايى او از هر طرف چنان احاطه كرده كه نمىتواند از يك جهت به جهت ديگر بگردد ، با اين حال ، به اجماع ما و آنان ، قادر است كه در آن مكان باشد . مع ذلك راهى براى انفكاك از مقدور خود ندارد .
من مىگويم :
پوشيده نيست كه تعلَّق قدرت به يك چيز ، گاهى اوقات بدين معنى است كه اگر فاعل بخواهد آن را ، انجام مىدهد و اگر بخواهد ، ترك مىكند . اين معنى صحت طرفين و صلاحيت آن دو براى تعلق گرفتن قدرت است . گاهى اوقات هم به معنى تأثير قدرت در متعلَّق آن است . اين معنى بالضروره به طرفين تعلق نمىگيرد . زيرا تأثير قدرت بر دو نقيض در آن واحد محال است . زيرا اجتماع نقيضين ممكن نيست . بدون ترديد نزاع بين ما و اشاعره در معنى اوّل است . زيرا اگر منظور اشاعره معنى دوّم بود ، مىبايست به چيزى كه ضرورى است يعنى محال بودن تأثير قدرت در نقيضين در آن واحد ، استدلال مىكردند و به تكلَّف بناى استدلال بر مقارنت قدرت با مقدور نيازى كه اينان براى

421