با فعل خلق مىشود تا صورت اختيار بر خلق آن مترتب گشته ، بنده به وسيلهء آن از جبر مطلق خارج و بر فعل او ثواب و عقاب و تكليف مترتب شود . - و الله اعلم - امام فخر رازى مىگويد :
« قدرت بر مجرد نيرويى اطلاق مىشود كه مبدأ افعال مختلف حيوانى است و عبارت است از قوت عضلانى بگونه اى كه هر گاه اراده يكى از دو ضد بدان منضم شود ، آن ضد حاصل آيد و هر گاه اراده ضد ديگر بدان منضم شود ، آن ضد حاصل گردد . بدون شك نسبت قدرت به دو ضد مساوى و پيش از فعل است .
همچنين قدرت بر قوه جامع شرايط تأثير ، اطلاق مىگردد . بدون شك قدرت بدين معنى به هر دو ضد با هم تعلق نمىگيرد و گرنه اجتماع ضدين در وجود لازم مىآيد بلكه نسبت به هر مقدورى غير از قدرت نسبت به مقدور ديگرى است .
علت آن ، اختلاف شرايط است . اين قدرت همراه فعل است . زيرا وجود مقدور از مؤثر تام تخلف نمىكند . شايد منظور شيخ اشعرى از قدرت ، همين قوهء جامع شرايط تأثير بوده است . لذا حكم كرده كه همراه فعل بوده ، به ضدين تعلق نمىگيرد . در حالى كه منظور معتزله از قدرت ، صرف قوهء عضلانى است لذا به وجود آن پيش از فعل و تعلق آن به امور متضاد ، قائل هستند . اين طرفين جمع بين دو مذهب است . با اين بيان پاسخ ابن سينا هم خارج مىشود كه گفت : « لعل القائم لا يقدر على القعود . » اينكه ايستاده قادر بر نشستن نيست بدين معنى كه هنوز قوهء جامع شرايط تأثير برايش حاصل نشده است ولى قادر است به معنى اينكه داراى قوه عضلانى است . « من مىگويم :
اختلاف ماهوى قدرت قديم با حادث اثرى ندارد . زيرا دليل سابق اشاعره كه مانع از تقدّم قدرت حادث مىشد ، در قدرت قديم هم مىآيد . چنانكه دليل ديگر آنان نيز كه در كلام آتى قوشجى مىآيد ، چنين است . گذشته از اين بنابر مقتضاى مذهب اشاعره ، اين اختلاف ماهوى ممنوع است . زيرا از نظر آنان هر دو قدرت واقعا از اعراض است و باز از نظر آنان ، عرض در دو زمان باقى نمىماند . قوشجى مىگويد :

418