من مىگويم :
پيش از اين گذشت كه اسناد فعل اختيارى به فاعل آن صراحتا بر ايجاد فعل توسط فاعل دلالت مىكند و كسب به معنايى كه او تفسير كرده عبارت است از نسبت محليّت ، نه فاعليت بنابراين ، آيات مذكور دليل روشنى بر مطلوب ما است .
اينكه گفت : « بحث در خلق و ايجاد است » مسلَّم است و آيات قرآن دالّ بر آن . زيرا خلق در لغت به معنى فعل است ، اگر چه در استعمال به خصوص فعل خداوند متعال منصرف مىشود . لذا خصم آن را برمىگزيند تا بدين وسيله شنونده را از ادعاى پيامبران كه در خود دعوى خلق مىكنند ، متنفر گرداند و نمىداند كه خداوند متعال به حضرت عيسى ( ع ) نسبت خلق داده ، مىفرمايد : * ( « وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ » ) * [1] ، به ديگران نيز نسبت خلق داده مىفرمايد : * ( « وَتَخْلُقُونَ إِفْكاً » ) * [2] ، * ( « فَتَبارَكَ الله أَحْسَنُ الْخالِقِينَ » ) * [3] .
مصنّف - طاب ثراه - مىگويد :
ط - آيات دال بر اعتراف كافران و معصيت كاران بر اين مطلب كه كفر و معصيت از خودشان است : * ( « وَلَوْ تَرى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ » ) * [4] ، * ( « أَ نَحْنُ صَدَدْناكُمْ عَنِ الْهُدى بَعْدَ إِذْ جاءَكُمْ بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ » ) * [5] ، * ( « ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ قالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ » ) * [6] ، * ( « كُلَّما أُلْقِيَ فِيها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ . . . ) * * ( فَكَذَّبْنا » ) * [7] ، * ( « أُولئِكَ يَنالُهُمْ نَصِيبُهُمْ مِنَ الْكِتابِ » ) * [8] ، * ( « فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ » ) * [9] .
فضل مىگويد :
اعتراف كفار در روز قيامت به دليل ظهور همان چيزى است كه معتزله منكر آن هستند ، يعنى اينكه كسب فعل از بنده و خلق آن از خداوند متعال است . مگر نمىبينيد كه خداوند متعال در روز قيامت به آنان مىگويد : * ( « فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ » ) * [10] . يعنى اين جزاى كسب شما است كه كارهاى بد انجام داديد . تمام اينها دليل بر آن است كه بنده داراى كسبى است كه روز قيامت به جهت آن مؤاخذه شده جزا داده مىشود . و بر مورد نزاع يعنى اينكه بنده خالق و موجد فعل خود است دلالت ندارد . بنابراين هيچ دلالتى بر مقصود وى ندارد .

[1] . مائده / 110 .
[2] . عنكبوت / 17 .
[3] . مؤمنون / 14 .
[4] . سباء / 31 .
[5] . سباء / 32 .
[6] . مدّثر / 43 - 42 .
[7] . ملك / 9 - 8 .
[8] . اعراف / 37 .
[9] . اعراف / 39 .
[10] . اعراف / 39 .

352