افعال خداوند متعال است تا محذورى لازم آيد ، بلكه آنان مىگويند : افعال بندگان ، آفريدهء خداوند متعال است كه توسط بندگان كسب شده و اختلاف ، تفاوت و ظلم موجود در افعال بندگان به واسطهء كسب و مباشرت خود آنان است . لذا همانگونه كه در ساير مخلوقات خدا مثل انسان و مانند آن ، تفاوت و اختلاف وجود دارد ، در افعال بندگان هم ناگزير چنين تفاوت و اختلافى هست . مگر تفاوت و اختلاف موجود در چيزهاى مثل انسان ، به چه چيز منسوب مىشود ؟ ! تفاوت و اختلاف موجود در افعال بندگان هم به خداوند متعالى منسوب مىشود .
استدلال به آيه * ( « أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَه » ) * [1] بر اين مطلب كه كفر ، آفريده خدا نيست ، باطل است . زيرا كفر مخلوق است نه خلق و اگر مخلوق ، حسن بود ، مىبايستى در وجود ، هيچ قبيحى نباشد و حال اينكه دليل كثرت موجوداتى كه آزار مىرسانند و چيزهاى قبيحى كه به آفرينش خداوند متعال ، تحقق يافته‌اند ، تالى ( مقدمهء دوّم ) باطل است . ما اين مطلب را در آيندهء نزديك خواهيم آورد .
اما استدلال به آيهء * ( « وَما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالأَرْضَ وَما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ » ) * [2] بر اين مطلب كه كفر مخلوق خداوند نيست ، به اين دليل كه حق نيست ، باطل است . زيرا معنى آيه چنين است : ما آسمانها و زمين را نيافريديم مگر متلبس به حق و صدق و جدّ ، نه متلبس به هزل و عبث ، چنانكه در آيهء ديگر مىفرمايد : * ( « وَما خَلَقْنَا السَّماءَ وَالأَرْضَ وَما بَيْنَهُما لاعِبِينَ » ) * [3] ، اگر معنى آيه اين بود كه ما آسمانها و زمين و آنچه را كه بين آن دو قرار دارد ، نيافريديم مگر اينكه هر مخلوقى حق باشد ، مىرساند كه كفر حق است . چه كسى مىتواند بگويد كه از اين آيه ، چنين معنايى فهميده مىشود ؟ البته ممكن است اين بيابانگرد خشك حلَّى ، چنين معنايى از كلام خداوند متعال فهميده باشد .
من مىگويم :
شگفتا كه خصم و يارانش ، افعال خداوند متعال را بر مخلوقات او اطلاق مىكنند و چون به سراغ افعال بندگان كه به زعم آنان ، مخلوق خداوند است ، مىآيند ، آن را افعال مخلوقين ( بندگان ) مىخوانند ! آيا گمان مىبرند كه خروج از دام اشكال به صرف اصطلاح و تسميه است ؟ ! گذشته از اين صريح آيه اوّل ، عدم وجود تفاوت در خلق خدا است كه به گمان آنان ، افعال بندگان هم از آن جمله است . پس اينكه آن را افعال خداوند

[1] . سجده / 7 .
[2] . حجر / 85 .
[3] . انبياء / 16 .

343