مسلما مباشرت در عمل و كسبى كه وعد و وعيد و جزا بر آن مترتّب مىشود ، از آن بنده است . از همين رو است كه جزا بر مباشرت و كسب مترتّب مىشود . پس معلوم شد كه اين آيات مباركه هم دليل بر مذهب او نيست .
من مىگويم :
بىترديد ، مدح و ذم تابع حسن و قبح چيزها است . گاهى اوقات قصد و اختيار در حسن و قبح اعتبار نمىشود . زيرا متعلق آن دو از افعال اختيارى نيست بلكه از صفات ذاتى است . مثل درخشندگى و تيرگى مرواريد و زيبايى و نيكويى صورت . گاهى اوقات هم ، قصد و اختيار در حسن و قبح چيزها معتبر است . زيرا به افعال اختيارى تعلق مىگيرد . هر گاه فعل اختيارى بدون قصد انجام شود ، نه فعل به حسن و قبح موصوف مىشود و نه فاعل آن مدح و ذم مىگردد . همچون خوابيده كه اگر از او سخن ايمان و كفر صادر شود ، نه فعل او به حسن و قبح موصوف مىشود و نه خود او به جهت آن مدح و ذم مىگردد . همينطور اگر شخصى بر انجام كارى مجبور شود ، در اثر آن ، مورد مذمت قرار نمىگيرد . چنانكه عمّار سخن كفر را به جهت اجبار قريش ، بيان كرد ولى به جهت آن مذمت نشد و اين آيهء مباركه نازل گرديد : * ( « إِلَّا مَنْ أُكْرِه وَقَلْبُه مُطْمَئِنٌّ بِالإِيمانِ » ) * [1] ، حال اگر اصل صدور فعل از شخص منتفى شد ، عدم اتّصاف فعل به حسن و قبح اوليتر خواهد بود و شخص هم به عدم مدح و ذم به جهت آن فعل اوليتر ، خواه فعل اصلا به او مرتبط نباشد و خواه به نحو محليت و آليت بدون اختيار و تأثير با آن مرتبط باشد . سنگ را به جهت آزار رساندن مدح و ذم نمىكنند و آزار رساندن از سنگ نه حسن است و نه قبيح ، بلكه اين زنندهء سنگ است كه به جهت نيكو يا قبيح بودن فعل - بر حسب وجوه و اعتبار - مورد مدح و ذم قرار مىگيرد . مثلا ضرب تأديبى كودك يتيم حسن و ضرب عدوائى او قبيح است . در مورد انسان هم بنابر اينكه افعال او توسط خداوند متعال صادر شود ، وضع به همين منوال است . در اينجا فعل انسان نه حسن است و نه قبيح ، نه در اثر آن مدح مىشود و نه ذم . زيرا اصلا در فعل تأثير ندارد و مجرد محل فعل خدا بودن و آلت آن قرار گرفتن و تسميه آن در اصطلاح لفظى به كسب ، تا زمانى كه به هيچ وجه در آن تأثيرى ندارد ، نه مقتضى حسن و قبح فعل انسان است و نه مقتضى مدح و ذم به جهت آن . زيرا در اين حال ، انسان همچون سنگ است . بر اين اساس ، از اينكه در قرآن مدح و ذم به

[1] . نحل / 106 .

341