اراده بنده خلق مىكند و هم او است كه اراده را خلق مىكند . ضرورت بر وقوع افعال بنده به دنبال قصد و اراده حكم مىكند ، نه بر اين مطلب كه اراده مؤثر و خالق فعل است . جاى بسى شگفتى است كه اينان بين اين دو معنى فرق مىگذارند و شگفتتر از آن ، اينكه به وجدان خود رجوع نمىكنند و بدقت نمىانديشند كه اين اراده را چه كسى خلق كرده است ؟ آيا آنان ، اراده را آفريده‌اند يا خداوند متعال ؟ آن كس كه اراده را آفريده - اگر چه بنده آن را اراده نكرده باشد و در محل واقع شدن براى آن اراده مردّد ، شد - همان كس خالق فعل است . هر گاه كار خلق به فعل برسد ، همچون الاغ در گل فرو روند و افعال را به خود نسبت دهند . در اين نسبت دادن فعل به خود ، خطر شرك نهفته است .
من مىگويم :
در ابتداى اين مطلب آورديم كه عقيده به عدم تأثير قدرت و اختيار بنده ، خلاف ضرورت است و منكر تأثير قدرت - همانطور كه در آنجا گفتيم - راهى بر اثبات وجود اراده ، ندارد . زيرا همانطور كه گذشت ، اراده و مقدمات آن يعنى تصور مراد و تصديق مصلحت و رضايت به مراد ، افعال بندگان و آثار قدرت آنان است و چه بسا كه اين مقدمات توسط خداوند متعال واقع شود . ما اين مطلب را پيش از اين روشن ساختيم .
بدان رجوع شود . پس محلى براى تعجب او وجود ندارد . از آنجايى كه اشاعره از هر گونه نقدى بر مذهب عدليه تهى هستند ، به گزافه گويى پرداخته‌اند . لذا از فعل بنده به خلق و شرك تعبير كرده‌اند ؛ كه اولى به فعل با قدرت تمام و دومى به شركت در الهيت منصرف مىشود . آنان به شرك سزاوارترند . زيرا به وجود صفات زايد و مغاير با خداوند متعال در وجود كه الهيت خداوند بدان قائم است ، معتقدند و همين صفات را براى خود نيز ثابت مىدانند . بدون شك دعوى مشاركت در صفات ذاتى خطرناكتر است از دعوى مشاركت در افعال خصوصا كه خداوند متعال بنده را بر انجام افعال توانايى مىدهد .
مصنّف - قدس الله روحه - مىگويد :
7 - مخالفت با نص قرآن مجيد و آيات فراوان آن كه بر استناد افعال به ما دلالت مىكند . در كتاب ايضاح مخالفة السنة للكتاب و السنة ، مخالف اهل سنت را با نص قرآن و سنت ، با اشاره به وجوه گوناگونى كه در آن به مخالفت با آيات قرآن پرداخته‌اند ، بيان كرده‌ام ، چنانكه آيه اى در قرآن وجود ندارد ، مگر اينكه از چند وجه با آن مخالفت كرده‌اند ؛ حتى بعضى بر بيست وجه بالغ مىشود . حداقل وجوه مخالفت ، چهارده وجه است . ما در اين مختصر به چند وجه اندك كه دالّ بر مخالفت آنان با نصّ قرآن

337