مزخرف گويى وى است . همينطور است ديگر مثالهايى كه آورده است . زيرا تمام اين امور ، اعراضى است كه آفريده شده است و ثواب و عقاب بدان تعلق نمىگيرد ، در حالى كه افعال آفريده شده مثل اين اعراض نيست . چرا كه بنده در افعال خود ، كاسب است و مباشر و ثواب و عقاب بنده هم به جهت مباشرت است . اين مطلب را در آينده نزديك خواهيد شناخت .
من مىگويم :
در مطلب اوّل بيان مراد آيهء مباركهء * ( « خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ » ) * [1] گذشت ، تحقيق مطلب را در آنجا بيابيد . اين گفتهء وى كه : « بنده مباشر و كاسب فعل خويش است . » مردود است . زيرا همين كسب موهوم آنان نيز آفريدهء خداوند متعال است . چرا كه خداوند خالق همه چيز است و اصلا بنده در كسب اثرى ندارد . نمىدانم آيا مقتضى عذاب ، صرف الفاظ است و همين كه گفته شود : بنده كسب كرد و انجام داد ؛ در اين باره كافى است ؟
بطلان اين گفته وى كه : « هر كس به هر نحوى كه در حق خود تصرف كند ، مرتكب ظلم شده است . » آشكار است . ضرورت حكم مىكند كه صحت تعذيب و عقاب بنده به انواع عذاب ، بدون ارتكاب هيچگونه گناهى از مقتضيات و حقوق ملكيت نيست بلكه اين تصرف ، ظلم محض است و به هيچ وجه مالك حق چنين تصرفى ندارد . خداوند متعال مىفرمايد : * ( « وَما كانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرى بِظُلْمٍ وَأَهْلُها مُصْلِحُونَ » ) * [2] خداوند سبحان اهلاك مصلح را ظلم خوانده است ، هر چند از نوع تصرف در ملك است . پس تعبير خصم از ملك به عنوان حق - چنانكه چنين تصرفى در آن جايز باشد - اشتباه آشكارى است .
استدلال وى به آيه اى كه از زبان حضرت عيسى ( ع ) در قرآن آمده ، استدلال بيجايى است . زيرا حقيّت عذاب بر دو امر متوقف است : گناه و ولايت عذاب كننده بر گناهكار و از آنجايى كه كسى كه عيسى و مادرش را دو معبود براى خود گرفته بود ، گناهكار بود ؛ گناهش هم در آيه بيان شده بود ، عيسى ( ع ) امر دوّم را كه عبارت است از ولايت خداوند متعال بر آنان ، بيان كرده كه اينان بندگان خدايند . پس آيه بر صحت عذاب بىگناه كه دلالت نمىكند .
اين گفته وى كه : « تمام اين امور اعراضى است كه آفريده شده است و ثواب و عقاب

[1] انعام / 102 و . . . .
[2] هود / 117 .

311