* ( « وَما ظَلَمْناهُمْ وَلكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ » ) * [1] ، * ( وَلا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى ) * [2] . چه ظلمى بزرگتر از اينكه خداوند چيزى در ميان بندگان خلق كند و سپس آنان را به سبب آن عقاب نمايد و بلكه آنان را سياه بيافريند و سپس به دليل سياهى عذاب كند ، آنان را بلند قامت بيافريند و بر بلندى قد عذاب كند ، آنان را كوتاه قد بيافريند و بر آن عذاب كند ، به آنان قدرت پرواز در آسمان ندهد اما آنان را به انواع عذاب ، عذاب كند كه چرا در آسمان پرواز نكرده‌اند ؟ پس شايسته است كه عاقل منصف پيروى از هواى نفس را رها كند و بدقت بنگرد كه آيا جايز است چنين افعالى به پروردگار عز و جل نسبت دهد در حالى كه اگر به يكى از ما گفته شود : بنده ات را حبس مىكنى و سپس او را به دليل اينكه به دنبال رفع حوائجت نرفته عذاب مىكنى ؛ به مقابله بر مىخيزد و اين كار را تكذيب مىكند و از اين عمل دورى مىجويد . پس چگونه به خداوند چيزى نسبت مىدهد كه خود را از آن تبرئه مىكند ؟ !
فضل مىگويد :
اشاعره عقيده دارند كه هيچ آفريننده اى جز خداوند متعال وجود ندارد . خداوند در قرآن مجيد بدان تأكيد كرده مىفرمايد : « الله خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ » ، [3] . خداوند بنده را به سبب فعل بنده عذاب مىكند . زيرا بنده مباشر و انجام دهندهء فعل خويش است ؛ اگر چه آفرينش فعل از آن خدا است . خلق غير از فعل و مباشرت است . گذشته از اين جايز است كه خداوند بندگان خود را بدون ارتكاب هيچگونه گناهى به انواع عذاب ، عقاب نمايد ، اين عمل از باب ظلم بر بندگان نيست زيرا ظلم ، تصرف در حق ديگران است و هر كس به هر نحوى كه در حق خود تصرف كند ، مرتكب ظلم نشده است . بندگان ، همگى ملك خدايند و او حق دارد كه هر گونه بخواهد در آن تصرف كند . مگر نمىبينيد كه حضرت عيسى ( ع ) گفت : * ( « إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُكَ » ) * [4] ، در اينجا عبوديت را سبب تصحيح كننده عذاب قرار داده است . منظورش اين است كه بندگان ملك تو هستند و تو حق دارى كه هر گونه بخواهى در مورد آنان تصرف كنى . پس هر گونه تصرف خداوند در بندگان خود ظلم نيست . چنانكه در بحث خلق اعمال - ان شاء الله - خواهيد ديد و دانست ، اين حق آشكار است و ما سواى آن بدعت و ضلالت .
آنچه كه در مثال خلق سياه و تعذيب او به واسطهء سياهى گفته است ، از باب

[1] بقره / 57 .
[2] انعام 164 و . . . .
[3] انعام / 102 .
[4] مائده / 118 .

310