اعتراف نمايد كه خداوند متعال در افعال خود چنين غرضى دارد ، او هم پذيرفته است كه خداوند در افعال خود ، نيازمند است . در حالى كه اصلا چنين عقيده اى ندارد . زيرا معتزله بدين علت صفات زايد بر ذات خدا را نفى مىكنند كه احتياج را از خدا دفع كنند .
پس چگونه است غرضى كه به نياز و احتياج منجر مىشود ؟ يك مطلب باقى مىماند و آن اينكه مراد معتزله از اثبات غرض دفع عبث از افعال خداوند متعال است . آنان عقيده دارند كه خداوند متعال مثلا خلق را براى معرفت آفريده است يعنى غايت خلق و مصلحتى كه خداوند در وراى علت آن ، ملاحظه كرده ، معرفت است ، نه اينكه خداوند متعال مثل افراد عابث و لاعب ، بدون غرض و مقصود ، افعال خود را انجام دهد ! اين عين عقيده اشاعره در اثبات غايت و مصلحت است . پس معلوم شد كه نزاع بين دو گروه از عدم تحرير دقيق حدى ناشى شده است .
من مىگويم :
اگر منظورش از ملاحظه غايت ، اين است كه غايت ، انگيزهء انجام فعل است ؛ بايد بداند كه اين مذهب ما است و اشاعره بدان عقيده ندارند و اگر منظورش مجرد ادراك غايت است بدون اينكه باعث بر فعل باشد ، اين مذهب اشاعره است و بر اين اساس عبث و ساير محالات هم لازم مىآيد و به مقتضاى آن جايز خواهد بود كه خداوند سبحان بزرگترين بندگان مطيع خود را عذاب كند و بزرگترين گناهكاران را پاداش دهد .
زيرا غايتى ندارد كه او را به انجام فعل برانگيزد بلكه افعال وى بدون غرض و همواره بيهوده است ! حتى جايز خواهد بود كه افعال خداوند متقن هم نباشد ، هر چند آنچه كه به وقوع پيوسته ، متقن بوده است ، اما جايز خواهد بود كه : هر آن چه هنوز به وقوع نپيوسته مثل ثواب و عقاب ، متقن نباشد . زيرا فرض آن است كه خداوند هيچ غرضى ندارد و نه چيزى از او قبيح است و نه چيزى بر او واجب . پس گمان وى مبنى بر اينكه دو گروه محل نزاع را تحرير نكرده‌اند ، گمان مسخره اى است . آيا اين مطلب بر همهء دانشمندان پوشيده بوده ، تنها بر اين خصم آشكار شده است ؟ و آيا بر احدى پوشيده است كه نزاع دو گروه در غرض و علت غايى است ؟ آيا بر كسى پوشيده است كه اماميه و معتزله در اعتقاد به غرض اشكالى نمىبينند بر خلاف اشاعره كه آن را نقص و احتياج خدا مىدانند ؟ ! اين خصم همواره به گروه خود نسبت مىدهد كه آنان به غايت معتقدند .
اگر منظورش غايت باعث بر فعل است ، بالضروره بر خلاف عقيدهء آنان است و اگر منظورش امرى است كه بطور اتفاقى بر فعل مترتب مىشود ، مثل آيه مباركه * ( « فَالْتَقَطَه آلُ

298