نيست . آنان گفته‌اند : تعليل افعال خداوند به اغراض و علل غايى ، جايز نيست . گروههايى از حكما و طوايفى از الهيون نيز در اين مطلب با آنان موافقند . معتزله و اماميه پيرو آنان به وجوب تعليل افعال خداوند متعال معتقدند . يكى از دلايل اشاعره اين است كه اگر فعل خداوند متعال براى غرضى مثل دفع مفسده و يا تحصيل مصلحت باشد ، خداوند ذاتا ناقص بوده ، با تحصيل آن غرض در صدد كامل شدن خويش است . زيرا چيزى نمىتواند غرض فاعل باشد . مگر آنكه بودنش از نبودنش بهتر باشد . چه هر آنچه كه بود و نبودش براى فاعل يكى است يا بودش مرجوح است ، بالضروره نمىتواند باعث و يا سبب اقدام فاعل به فعل باشد . پس هر آنچه كه غرض است ، بايستى بودش براى فاعل بهتر و از نبودش مناسبتر باشد . اين معنى كمال است . بنابراين فاعل با بودن اين غرض كامل است و با نبود آن ناقص . اين دليل اشاعره است .
اين مرد گفته است كه از مذهب اشاعره محالاتى لازم مىآيد . از آن جمله است :
خداوند لاعب و عابث باشد . پاسخ حقيقى اين است كه عبث عبارت است از چيز خالى از فوائد و منافع و حال اينكه افعال خداوند محكم و متقن است و مشتمل بر حكمتها و مصلحتهاى بىشمارى كه به مخلوقات خدا بر مىگردد ، ليكن اينها سبب و باعث اقدام خداوند و علل مقتضى فاعليت او نيست . بنابراين نه اغراض خدا است و نه علل غايى افعال او تا استكمال خدا بدان لازم آيد . بلكه غايات و منافع افعال خدا و آثار مترتب بر آن است . پس لازم نمىآيد كه چيزى از افعال خداوند عبث و خالى از فايده باشد . آنچه كه وى از ظواهر دال بر تعليل افعال خداوند متعال بيان كرده است ، حمل بر غايت و منفعت مىشود نه حمل بر غرض و علت !
من مىگويم :
حكما كلى غرض را نفى نكرده‌اند ، بلكه غرضى را نفى نموده‌اند كه موجب كمال است . اين مطلب از سخنان بعضى از حكما و نيز از دليلى كه خصم در اينجا بيان كرده و پيروانشان از ظاهر كلمات حكما گرفته‌اند ، به دست مىآيد . اماميه از اين دليل با گفتهء خواجه نصير الدين طوسى پاسخ داده‌اند كه در تجريد الاعتقاد آمده است : « و لا يلزم عوده اليه » . يعنى لازم نيست كه غرض به خداى متعال برگردد بلكه جايز است كه به مصلحت بنده و نظام موجودات و بر اساس اقتضاى حكمت ، برگردد . مصنّف هم به اين مطلب چنين اشاره فرمود : افعال خداوند متعال از روى غرض ، حكمت ، فايده و مصلحتى است

283