چيزى بر او ، حاكمى جز عقل وجود ندارد . كسانى كه عقل را حاكم بر حسن و قبح مىدانند ، مىگويند : انجام بعضى از افعال از خدا قبيح است و انجام بعضى ديگر بر او واجب . امّا ما كه حكم عقل را باطل كرديم و بيان داشتيم كه تنها خداوند متعال حاكم است ، عقيده داريم كه خداوند هر چه را اراده كند ، حكم مىكند و هر چه را بخواهد ، انجام مىدهد ، نه چيزى بر او واجب است و نه چيزى از او قبيح . اين است مذهب اشاعره . آنچه كه اين مرد بهتان گوى به آنان نسبت داده ، از اين عقيده آنان گرفته كه مىگويند : خداوند خالق همه چيز است . از اين سخن نتيجه گرفته كه لازم مىآيد خداوند خالق افعال قبيح هم باشد . اينان نمىدانند كه خلق قبيح ، فعل خدا نيست . زيرا اصلا نسبت به خدا ، چيز قبيحى وجود ندارد بلكه چنانكه پيش از اين بارها بيان كرده ايم ، قبح افعال نسبت به محل و مباشر آن است . تحقيق اين مطلب را در مسئله خلق اعمال بيان خواهيم كرد .
من مىگويم :
پوشيده نماند از آنجا كه اشاعره عقيده دارند خداوند متعال خالق تمام افعال قبيح و حسن است ، بر آنان لازم مىآيد كه معتقد باشند خداوند متعال فاعل تمامى افعال قبيح هم هست . اين همان چيزى است كه مصنّف بيان داشته است . فضل از اين بيان دو پاسخ داده است : اوّل - فعل قبيح از خداوند ، قبيح نيست . زيرا نه چيزى از خداوند قبيح است و نه نسبت به او قبيحى وجود دارد . زيرا قبح فعل مبتنى است بر قاعده حسن و قبح عقلى كه اشاعره بدان عقيده ندارند . دوّم - خلق قبيح از فعل قبيح است . اين دو پاسخ با اينكه اوّلى متضمن اقرار به فعل قبيح از خداوند متعال است ، از نظر ما باطل است . پاسخ اوّل از اين جهت كه ديديد عقل ، حاكم بر حسن و قبح افعال است و خصم هم در تحقيق پيشين خود بدان اقرار كرد . پاسخ دوّم از اين بابت باطل است كه تصور نمىشود خلق غير از فعل باشد . مگر بدين اعتبار كه فعل بر خلاف خلق ، قائم به فاعل و حالّ در ذات او باشد .
اين اعتبار باطل است . زيرا قتل ، فعل قاتل است و حالّ در مقتول . اگر مغايرت بين فعل و خلق پذيرفته شود ، باز خلق قبيح ، صفت نقص در خالق است و اين از انواع قبح عقلى است كه بر اساس بيان پيشين خصم از نظر آنان مسلَّم است . اگر اشكال كنيد كه : خلق فعل خداوند است نه صفت او . در پاسخ مىگوييم : مراد از صفت ، مطلق چيزى است كه مفيد كمال يا نقص براى كسى باشد كه آن صفت برايش ثابت شده است و او بدان متصف مىباشد . اينكه فضل بعضى از مثالهاى مصنّف را كه اشاعره را بدان ملزم ساخت ، به

274