از يقين او به ديگر امور بديهى نظير ، ممكن به سبب نيازمند است و يا چيزهاى مساوى با يك چيز ، با هم مساوى هستند ، كمتر نمىباشد . بعضى از افعال هم هست كه حسن و قبح آنها با اكتساب به دست مىآيد . مثل حسن صدق زيانآور و قبح دروغ سودآور . بعضى ديگر از افعال هم هست كه عقل از درك حسن و قبح آن ناتوان است . مثل عبادات .
اشاعره عقيده دارند كه حسن و قبح ، شرعى است و عقل به حسن و يا قبح چيزى حكم نمىكند بلكه حاكم در اين باره شرع است . هر آنچه را كه شرع نيكو بداند ، حسن است و هر آنچه را كه قبيح پندارد ، قبيح است .
فضل مىگويد :
پيش از اين گذشت كه حسن و قبح به سه معنى به كار مىرود :
< فهرس الموضوعات > 1 - صفت كمال و نقص .
< / فهرس الموضوعات > 1 - صفت كمال و نقص .
گويند : علم حسن است و جهل قبيح . در اينكه حسن و قبح بدين معنى براى صفات ثابت است و عقل آن را درك مىكند و ارتباطى به شرع ندارد ، هيچ نزاعى وجود ندارد .
< فهرس الموضوعات > 2 - تناسب و تنافر با غرض .
< / فهرس الموضوعات > 2 - تناسب و تنافر با غرض .
از حسن و قبح بدين معنى به مصلحت و مفسده تعبير مىشود . اين را هم عقل درك مىكند .
< فهرس الموضوعات > 3 - تعلق مدح و ثواب و ذمّ و عقاب به فعل در دنيا و آخرت .
< / فهرس الموضوعات > 3 - تعلق مدح و ثواب و ذمّ و عقاب به فعل در دنيا و آخرت .
پس هر آنچه كه در دنيا مدح و در آخرت ثواب بدان تعلق گيرد حسن و آنچه كه در دنيا ذمّ و در آخرت عقاب بدان تعلق گيرد ، قبيح است . اين معناى حسن و قبح مورد نزاع است . از نظر اشاعره اين حسن و قبح شرعى است . زيرا هيچ يك از افعال عبادى بندگان چنان نيست كه مقتضى مدح و ثواب يا ذم و عقاب فاعل باشد ؛ بلكه از اين جهت است كه شارع بدان امر كرده يا از آن نهى فرموده است . اما همانطور كه اين مرد گفته ، از نظر معتزله و اماميهء پيرو آنان ، حسن و قبح بدين معنى عقلى است . اين مذهب هر كدام است . بسيار پيش مىآيد كه يكى از اين معانى سه گانه با ديگرى اشتباه شده ، موجب غلط مىگردد . پس آن را خوب حفظ كن . ما اين بحث را از اين جهت تكرار و در اينجا آورديم كه خوب به خاطر سپرده شود .
من مىگويم :
راه اعتذار بر اينان تنگ و راه انتقاد بر آنان گسترده است . آنان به حسن و قبح عقلى افعال اقرار دارند در حالى كه خود نمىدانند . زيرا حسن و قبح به معناى اوّل را با تمام اطلاق آن پذيرفته‌اند . علم و مانند آن را كه صفت مىخوانند ، در حقيقت از افعال است .

261