موجب تسلسل است . همچنين صفات خداوند هم باقى است و اگر باقى به بقا ، باشد ، قيام معنى به معنى لازم خواهد آمد .
فضل مىگويد :
پاسخهاى اشكالاتى را كه وى در اين فصل آورده ، پيش از اين دانستيد . اينكه گفت :
« اگر خدا در بقاى خود به ديگران نياز داشته باشد ، ممكن خواهد بود » گفتيم كه احتياج به غيرى موجب امكان است كه از ذات خود نباشد . و آن كه صفاتش از ذات خودش باشد ، ممكن نخواهد بود .
اينكه گفت : « اگر بقا قائم به ذات خداوند باشد ، تكثّر لازم مىآيد » در پاسخ مىگوييم :
تكثّر لازم نمىآيد . زيرا صفات زايد ، با خدا مغايرت كلى ندارد .
اينكه گفت : « احتياج بقا به ذات خداوند لازم مىآيد ، در حالى كه ذات خدا به بقا محتاج است و لذا دور پيش مىآيد . » در پاسخ مىگوييم : اين اشكال به عدم احتياج ذات به بقا مندفع است . بلكه هر دو با هم تحقق دارند ، همانطور كه پيش از اين گذشت ، خداوند قائم به ذات خود است بدون احتياج ذات به او بلكه هر دو با هم تحقق دارند .
اينكه گفت : « بقاى خدا ، باقى است » در پاسخ مىگوييم : اين مسلَّم است امّا بقا موصوف است به بقايى كه عين آن بقا است مثل اتّصاف وجود به وجود .
اينكه گفت : « و نيز لازم مىآيد كه محل حوادث باشد . » در پاسخ مىگوييم : اين گفته ممتنع است . زيرا ما به قدم آن عقيده داريم .
اينكه گفت : « و داراى بقاى ديگرى كه اين موجب تسلسل است . » در پاسخ مىگوييم :
اين اشكال مندفع است . زيرا همانطور كه گذشت بقاى بقا عين بقا است نه چيز ديگرى .
اينكه گفت : « صفات خدا باقى است . اگر باقى به بقا باشد ، قيام معنى به معنى لازم مىآيد . » در پاسخ مىگوييم : پيش از اين گذشت كه صفات خدا با ذات خدا مغايرت كلى ندارد . پس ممكن است كه بقا ، صفت ذات باشد و صفات ، باقى باشند به بقاى ذات . پس قيام معنى به معنى ، لازم نمىآيد .
من مىگويم :
پاسخى كه از لزوم امكان واجب بيان كرد مبتنى است بر اين عقيدهء آنان كه صفات خدا با ذات خدا مغايرت كلى ندارد . پيش از اين دانستيد كه اين كلام بىمحتوا است . زيرا فقط به اصطلاح لفظى بر مىگردد . خود آنان مىگويند : صفات در وجود ، زياد بر ذات است . پس تغاير كلى است و بنابراين امكان ذات ، لازم مىآيد . زيرا در وجود به غير خود

208