رساندن به نفس و وارد كردن درد و رنج بر جان .
اى كاش مىدانستم آيا پيامبر پاكيزهء ما و پيامبران پيش از او و اصحاب خاص آنان چنين آداب و احوال زشت و عبادتهاى مسخره اى داشتند يا اينكه اين مشايخ از آنان بافضيلتتر و نسبت به خدا عارفتر و عابدترند يا آن احوال و عبادات را شيطان و هواى نفس برايشان آراسته و نفس اماره بدان خواسته است تا شهرت يابند و بر مردمان ممتاز گردند ؟ ! گفتهء فضل كه مصنّف - ره - كتاب را براى خشنودى سلطان محمد خدابنده نگاشته ، يك مضحكه است . زيرا اين سلطان رشيد با تلاش و كوشش و ارشاد مصنّف به سعادت ايمان نايل گرديد كه از سلطان به مذهب اماميه نزديكتر است . پس چگونه با اين كتاب به دنبال كسب رضاى او است . شگفتانگيزتر اينكه گفت : در عوض او برايش هر آنچه مىخواهد فراهم آورد . بايد به وى گفت كه دانشمندان اماميه و خصوصا مصنّف كتاب كه پس از روى آورى دنيا ، آن را رها كرد و بعد از آن كه رياست به او اقبال نمود از آن روى برتافت و به بلاد خود برگشت ، هرگز چنين عادتى نداشته‌اند و از شيوهء آنان نبوده است .
از همه شگفتانگيزتر اينكه به مصنّف نسبت جهل به تفسير داده است و يكى از دو وجهى را كه دربارهء نزول اين آيه بيان شده ، آورده است تا تأييد طريقهء صوفيه را از آن به دست آورد وگرنه دوستانش دربارهء نزول آيه دو وجه ذكر كرده‌اند . يكى را آورده ، و ديگرى اين است : از ابن عباس نقل شده كه گروههايى لخت و عريان به دور كعبه طواف مىكردند و فرياد مىكشيدند و دست مىزدند . از ابن عمر هم مانند آن نقل شده است .
مىبينيد كه آنان فرياد و دست زدن را بر حسب طريقهء آنان جايگزين نماز مىكنند . اين وجه به تعبير آيه مناسبتر و از نظر مفسران ارجح است . از سوى ديگر دلالت دارد كه خداى سبحان اهل جاهليت را سرزنش مىكند كه دست زدن را عبادت قرار داده‌اند . پس چگونه خواهد بود كه رقص و غنا و نعره كشيدن هم بدان ضميمه شود ؟ مصنّف هم ايراد را بر همين وجه آشكار و راجح بيان كرده است وگرنه دليلى نداشت كه در آيه قرآنى هم از عمل آنان ، به نماز تعبير شود . گذشته از اين ، منافاتى بين دو وجه مذكور در شأن نزول آيه وجود ندارد . زيرا ممكن است قريش با عبادت مسخرهء خود در صدد بودند تا بر پيامبر ( ص ) در نماز وسوسه كنند .
اينكه گفت : خدا و رسول ( ص ) لهو را در چند جا حلال كرده‌اند ، اگر هم آن را بپذيريم ، بايد گفت كه : لهو صوفيه عادتا از اين جاها خارج است . زيرا چنانكه از عبارت

170