وجه دوم : آنكه گويند : أنه عزوجل أحدي المعنى ، يعنى منقسم نمى شود ، نه در وجود ونه در عقل ونه در وهم ، كذلك ربنا جل وعز [1] .
بعد از گزارش اين كلام درر نظام در اين مقام گوئيم : محتمل است كه مراد شبلى آن باشد كه هر كه سؤال كند از توحيد ، يعنى از بودن حق تعالى واحد به معنى اول يا دوم ، پس او نادان است ، چه ندانسته است كه اطلاق واحد به اين معنى بر خداى تعالى ناروا است ، وهر كه جواب گويد از توحيد به اثبات احد هذين المعنيين ، پس او مشرك است ، چه واحد به اين معنى چنان كه سفارش يافت مستلزم ثانى است ، واين عين شرك است .
وهركه شناخته باشد توحيد را به همين معنى ، يعنى اعتقاد كند واذعان نمايدكه خداى تعالى واحد است به اين معنى كه گذشت ، پس او ملحد است ، يعنى از حق به باطل ميل كرده است ، ويا شرك ورزيده وظلم كرده است در حق او .
وهركه نشناخته باشد توحيد را به يكى از معنيين أخيرين ، پس او كافر است ، چه اول درجه از درجات ايمان آن است كه مكلف اعتقاد كند كه ليس كمثله شئ ، ونفى كند از او تركيب ذهنى وخارجى را ، زيرا كه تركيب على الاطلاق منافى وجوب وجود است .
واحتمال مى رود كه مرادش آن باشد كه هركه سؤال كند از توحيد ، وچون سؤال در غالب احوال مستلزم جهل است پس او جاهل است ، وغرض توبيخ سائل است از اين سؤال ، زيرا كه هر مكلفى به حسب فطرت اصليه وقريحه ء جبليه اگر اندك تأملى در ملك وملكوت نمايد ، وآثار علويه وسفليه را مشاهده كند ، ودر دلائل انفسى وآفاقى تدبر نمايد ، تواند فهميد كه صانع عالم يكى است ، واو را شريكى ونظيرى وضدى وندى نيست .
هرگياهى كه از زمين رويد * وحده لا شريك له گويد

[1] بحار الأنوار 3 : 206 - 207 ح 1 از كتابهاى مذكور .

130