مستقيما به اصل آنها رجوع كرده و عين عبارات آنها را سابقا نقل نموده‌ايم لهذا از تكرار مضامين آن در اين جا صرف نظر كرديم بخصوص كه قسمت غالب اين فصل به توسط طابع جلدين اول و دوم تفسير حاضر فاضل محقق آقا سيد محمّد كاظم بن محمّد يوسف بن محمد باقر طباطبائى حسينى در مقدمهء جلد اوّل ترجمه شده است ، فقط چيزى كه در اين ترجمهء حال تازگى دارد و در هيچيك از مآخذ متقدمه به نظر نرسيد اين است كه نقلا از رياض العلماء ميرزا عبد اللَّه اصفهانى سه كتاب ديگر غير تفسير حاضر و غير شرح شهاب الاخبار به ابو الفتوح رازى نسبت داده شده است از قرار ذيل :
يكى رسالهء يوحنا به فارسى در ابطال مذهب اهل سنت از زبان يكى از نصارى موسوم به يوحنا ، ديگر رسالهء حسنيّه [49] كه از زبان يكى از كنيزكان عهد هارون الرشيد موسومه به حسنيه كه بسيار عالمه و فاضله و صاحب جمال بوده و در حضور خليفهء مزبور با جمعى از علماء عامه در باب حقانيّت مذهب شيعه مباحثه نموده و همه را مغلوب نموده ، تأليف شده است . و سوّم تبصرة العوام معروف در ملل و نحل ، و سپس خود صاحب روضات گويد به غير كتاب اخير يعنى تبصرة العوام نسبت آن دو كتاب اول يعنى رسالهء يوحنّا و رسالهء حسنيّه به ابو الفتوح رازى هيچ مستبعد نيست [50] .

[49] . ظاهرا اين كلمه به ضم حاء و سكون سين است به مناسبت فرط حسن و جمال كنيزك مزبور .
[50] . راقم سطور گويد در خصوص مؤلف تبصره العوام بايد رجوع شود به مقدمهء نفيسى كه دوست فاضل من آقاى عباس اقبال آشتيانى بر طبع جديد آن كتاب كه به اهتمام خود ايشان اخيرا به عمل آمده ملحق ساخته‌اند . و اما رسالهء يوحنا را تاكنون محرر اين اوراق به مطالعه آن موفق نشده و وصف آن را نيز در جايى مطالعه نكرده لهذا اظهار رايى در اين خصوص براى من ممكن نيست . - و اما رسالهء حسنيه مكرر در ايران به طبع رسيده است از جمله در سنوات 1244 و 1248 و 1259 و خلاصهء از آن نيز در تاريخ سرجان ملكم ( ج 2 از ترجمهء فارسى آن ص 130 - 133 ) مسطور است و در آن جا نيز تأليف اين كتاب به ابو الفتوح رازى ( كه در ترجمه فارسى به ابو الفتح تحريف شده ) نسبت داده شده است رجوع شود نيز به فهرست نسخ موزه بريطانيه از ريو ص 30 و 1078 - و مخفى نماناد كه رسالهء ديگرى موسوم به همين اسم يعنى حسنيه موجود و در كشف الحجب ص 196 و فهرست ريو ص 35 و فهرست پرچ ص 246 وصف آن شده كه اصلا و ابدا ربطى به رساله حاضره ندارد جز مجرد اشتراك در اسم و بكلى كتاب ديگرى است ، اشتباه نشود .

مقدمة 40