تحرير و عذوبت تقرير و دقّت نظر بى نظير است . فخر الدّين رازى اساس تفسير كبير خود را از آنجا اقتباس نموده و جهت دفع توهّم انتحال ، بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده ، در مطاوى اين مجالس پر نور شطرى از روايات و لطائف نكات و اشارات او مسطور است و او را تفسيرى عربى هست كه در خطبهء تفسير فارسى به آن اشاره نموده [39] اما تا غايت به نظر مطالعهء فقير نرسيده .
و شيخ عبد الجليل رازى [40] در بعضى از مصنّفات خود ذكر شيخ ابو الفتوح

[39] . عين عبارت مؤلف در ديباچهء تفسير حاضر ( ج 1 ص 2 ) از قرار ذيل است : « پس چون جماعتى از دوستان و بزرگان از اماثل و اهل علم و تديّن اقتراح كردند كه درين باب جمعى بايد كردن چه اصحاب ما را تفسيرى نيست مشتمل برين انواع واجب ديدم اجابت كردن ايشان و وعده دادن به دو تفسير يكى به پارسى و يكى به تازى جز كه پارسى مقدم شد بر تازى براى آن كه طالبان اين بيشتر بودند و فايدهء هر كسى بدو عامتر بود » انتهى ، و ازين عبارت چنان كه ملاحظه مىشود آنچه بر مىآيد فقط اينست كه مؤلف وعدهء تأليف تفسيرى عربى داده بوده ولى آيا موفق به وفاى به اين وعده نيز شده بوده ابدا از آن بر نمىآيد و چون هيچكس تاكنون ازين تفسير عربى مؤلف نام و نشانى نديده پس محتمل است به احتمال قوى كه بواسطهء بعضى موانع يا بواسطهء عدم وفاء عمر مؤلف هيچگاه اين خيال از عالم قوه به حيّز فعل نيامده بوده است .
[40] . ما بين علماى شيعه عده اى بوده‌اند موسوم به اين اسم و نسب يعنى عبد الجليل رازى ، ولى مقصود به ذكر در اين جا در كلام صاحب مجالس المؤمنين بدون شك نصير الدين عبد الجليل بن ابى الحسين بن ابى الفضل قزوينى رازى صاحب كتاب بعض مثالب النّواصب فى نقض بعض فضايح الرّوافض ، است كه صاحب مجالس المؤمنين بسيار مكرر در تضاعيف كتاب خود از آن نقل كرده است و غالبا محض اختصار از آن فقط به كتاب النّقض تعبير مىنمايد و شرح احوال مؤلَّف آنرا نيز بعنوان « عبد الجليل قزوينى رازى » در مجلس پنجم از همان كتاب يعنى مجالس المؤمنين مشروحا ذكر كرده است و از آنجا بر مىآيد كه عبد الجليل مذكور در سنهء پانصد و پنجاه در حيات بوده يعنى بعبارة اخرى معاصر يا قريب العصر با ابو الفتوح رازى بوده است . و شرح احوال اين عبد الجليل قزوينى رازى بعلاوهء مجالس المؤمنين در فهرست منتجب الدين ص 9 . و امل الآمل ص 379 ، و روضات الجنات ص 350 - 351 نيز مسطور است ، و در كتاب التدوين فى ذكر اخبار قزوين رافعى ( نسخهء اسكندريه ص 342 نيز شرح حال مختصري ازو مذكور است و نصّه : « عبد الجليل بن ابي الحسين بن الفضل [ كذا ] ابو الرّشيد القزوينى يعرف بالنّصير واعظ اصولى له كلام عذب فى الوعظ و مصنّفات فى الاصول توطَّن الرّى و كان من الشّيعه » انتهى . و مخفى نماناد كه كتاب سابق الذكر از مؤلَّفات صاحب ترجمه يعنى بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضايح الروافض به زبان فارسى بوده ( روضات ص 144 ) و چنانكه از فقراتى كه صاحب مجالس در مواضع عديده از آن نقل كرده واضح مىشود به فارسى بسيار شيرين سليس دلكشى بوده است و علاوه بر موضوع اصلى آن كه رد بر كتابى بوده موسوم به فضايح الروافض تأليف يكى از علماء عامه حاوى اطلاعات بسيار نفيس مهمى راجع به تاريخ و جغرافياى ري و نواحى آن بوده است و اين كتاب تا عهد صاحب رياض العلماء ميرزا عبد اللَّه اصفهانى معروف به افندى يعنى تا اوائل قرن دوازدهم هجرى موجود بوده است [ روضات ص 351 ] و هيچ بعيد نيست كه هنوز نيز در يكى از كتابخانه‌هاى ايران يا عتبات عاليات موجود باشد . [ اين كتاب موجود است و به همّت مير جلال الدين محدّث ارموى با عنوان النقض در تهران ( 1358 ) به سرمايهء انجمن آثار ملَّى به طبع رسيده است با حواشى و توضيحات و تعليقات مفصل و روشنگر در سه جلد . م . ]

مقدمة 35