مقدّمه تجربه اى كه فرهنگ اسلامى پس از كشمكشهاى نژادى و كلامى در سده‌هاى نخستين اسلامى پشت سر گذاشت از يك طرف و شكفتگى تمدّنى نوخاسته و تركيبى كه مولود برخورد فرهنگ و نظام الهى اسلام با بينشها و دستاوردهاى فكرى و ذوقى پيش از آن بويژه ايران قبل از اسلام بود از طرف ديگر در آستانهء سدهء ششم هجرى به ميراثى خطير و عظيم تبديل شده بود كه نتايج علمى آن در همهء زمينه‌ها تدريجا به جامعهء بشرى عايد گرديد . اين پيشرفت و ترقّى همه جانبه و دامنه دار بود كه فلسفه و تفكّر آن بر دوش ابن رشد و بو على و فارابى ، طبّ آن بر شانهء رازى و أبو سهل مسيحى ، نجوم و رياضى آن بر دست بيرونى و خيّام و علوم شرعى و تفسير آن به مباشرت فقها و مفسّرانى چون كلينى و ابن بابويه و شيخ طوسى و طبرسى به كمالى غرور انگيز رسيده بود .
بسيارى از اين دانشمندان بودند كه در تقريب ميان شريعت و فلسفه از يك سو و شريعت و عرفان از سوى ديگر كوشيدند ، هر چند نتايج كوشش آنان در سده‌هاى بعد آشكار گرديد .
از ميان مذاهب اسلامى ، تشيّع از همان آغاز با قابليّت اعتراضى كه در خود داشت ، مورد هجوم و ملامت برخى فرق عامّه قرار گرفت ، پس از پشت سر گذاشتن دورانهاى مبارزات سياسى و عقيدتى و رسيدن به تكيه گاههاى نيرومند فكرى ، با وجود آن كه از نظر كمّى همچنان در اقليّت محض و از نظر عقيدتى دچار تضييقات بسيار بود از لحاظ امكانات فكرى در مرحله اى قرار داشت كه مىتوانست با برهان دستاوردهاى علمى خود و با استفاده از امكاناتى كه بعدها به آن دست يافت ، به عنوان مذهب فائق خودنمايى كند .
از سوى ديگر سدهء ششم هجرى قرن شتاب زبان فارسى به سوى كمال و پختگى و توانايى حمل معانى علوم و معارف گوناگون نيز بود . ايرانيانى كه از اتّحاد ناخوش موبدان با قدرت - مداران ساسانى سخت ناخشنود بودند ، در روزهاى نخستين ورود اسلام به ايران ، آيين نوين را با آغوش باز پذيرفتند و تمام امكانات ذوقى و پشتوانه‌هاى علمى و فكرى خود را براى تحكيم و ترويج اين آيين به كار گرفتند . ابتدا با مهارت يافتن در زبان عربى و رسيدن به دقايق و ظرايف نحوى و لغوى آن ، گوى سبقت را در عربى نويسى از خود تازيان ربودند و ضمن ترجمه و انتقال

مقدمة 18