ادراك دقايق و لطايف و ريزه كاريهاى زبان آن قدر وارد بوده است كه بين انشاى نصر اللَّه منشي و انشاى منشي قادر ديگري در آن عصر فرق بگذارد ؛ أمّا ادباى عالي قدر آن عهد ( اگر چه عموم ايشان از عهدهء فهم تمامي مزاياى تحرير او و شناسائي قدر هنرش بر نميآمدند ) مشخّص حقيقي و مطمح نظر واقعي نويسنده بودند . نويسنده يا شاعر در دربار سلطان محمود و سلطان مسعود و سلاطين ديگر غزنوي و سلجوقي و غير آنان ، در بند آن نبود كه مخدوم او بر ظرافتها و نكته سنجيها و معاني پردازيها و آيات براعت و فصاحت و بلاغت او چنانكه بايد و شايد واقف ميشود يا نه ؛ آنان شعر از براى يكديگر ميسرودند ، و كتاب از براى فارسي زبانان فهيم و فارسي دانان و معاني شناسان فاضل مينوشتند ؛ دقّت ايشان در صحّت عبارات و ، رعايت قواعد زبان و ، مقيّد بودن ايشان به اصول فصاحت و بلاغت و ، رسائي و درستي بيان و ، بجا نشستن كلمات و تعبيرات و ، تناسب امثال و ابيات و ، استواري و استحكام معاني ، همه از براى همديگر بود ، و اعتنائي بآن نداشتند كه آيا سلاطين و سركردگان ترك به درست و غلط بودن ، بلند و پست بودن ، محكم و سست بودن شعر يا نثر ايشان متوجّه ميشوند يا نميشنوند ؛ غير از امرا و ملوك ترك بزرگان ديگري بودند كه بصحّت فارسي و لطافت مضمون و دزدي نبودن افكار مقيّد و معتقد بودند ، و نويسنده و شاعر عقيدهء اين مردمان را محترم ميشمردند و در چشم ايشان خويشتن را خوار نميخواستند .
شعرا و أدبا و فضلا انجمنها در منازل بزرگان و خانه هاى يكديگر داشتند و با هم در آن محافل مذاكره و مناظره و مباحثه ميكردند و از يكديگر علم و ادب فرا ميگرفتند و دقايق علوم و لغت و هنر را مورد مداقّه ميساختند . يكي از اين محافل و مجامع خانهء خواجهء [6] نصر اللَّه منشي بود كه در زمان انشاى اين كتاب هنوز زنده و بر مسند قدرت متّكي بوده است ؛ فضلا و علما آنجا ميآمدند و او ازيشان بهر نوع پذيرائي و نگهداري

[6] مراد از خواجه او ( 15 / 3 و حاشيه ) معلوم نشد ، حدس ميزنم كه برادر بزرگتر او يا وزيري كه نصر اللَّه وابسته به در خانهء او بوده و آنجا سكنى داشته است مراد باشد ؛ بهر حال كسي بوده است كه نصر اللَّه در خانه او ميتوانسته است از ملابست اعمال و مباشرت أشغال آزاد باشد .

مقدمه مصحح 7