غيبت كبرى به وقوع پيوست به علت دسترسى به امامان و يا به نواب خاص ، خود را به اجتهاد به معناى وسيع نيازمند نمىديدند و پس از غيبت امام نياز شديد خود را به فتح اين باب احساس كردند .
اولين كسانى كه به اين ضرورت پى برده و فقه را از صورت نقل متون روايات خارج ساخته و در حقيقت اجتهاد شيعه را پى ريزى نمودند حسن بن على بن أبى عقيل بن عمانى ، معروف به ابن ابى عقيل ( دانشمند قرن سوم ) و محمد بن احمد بن الجنيد ، معروف به اسكافى و ابن جنيد ( 381 ه ) بودند .
ظاهرا ابن أبى عقيل در علم اصول كتابى تصنيف نكرده ولى در فقه كتابى بزرگ به نام المستمسك بحبل آل الرسول تصنيف كرده است ، [1] اما ابن جنيد كتب بسيارى تأليف كرده [2] كه يكى از آنها كتاب كشف التمويه و الالتباس در علم اصول است . نام اين كتاب در دورهء گذشته ذكر شد ولى چه بسا با كتب اين دوره مناسبتر است . از اين دو دانشمند در اصطلاح فقها به عنوان « قديمين » ياد شده است .
پس از اين دو دانشمند ، ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان ، معروف به شيخ مفيد ( 413 ه ) اجتهاد شيعه را سازمان داد ، مفيد در علوم مختلف تصنيفات بسيارى دارد ، از جمله تصنيفات او كتابى است در اصول فقه كه يكى از شاگردانش به نام شيخ ابو الفتح كراجكى ( 449 ه ) از او روايت كرده و همهء آن را در كتاب كنز الفوائد خود درج كرده است .
پس از مفيد ، دو تن از شاگردانش كه از بزرگترين دانشمندان شيعهء اماميه‌اند : علم الهدى ، على بن الحسين موسوى ، معروف به سيد مرتضى ( 436 ه ) و شيخ الطائفه ، محمد بن الحسن الطوسي ، معروف به شيخ طوسى ( 460 ه ) علم اصول را به غايت كمال عصر خويش رساندند . اين دو بزرگ را در علم اصول آثار متعددى است كه مهمتر و كاملتر از همهء اين دو اثر است : الذريعة إلى اصول الشريعة ، تأليف سيد مرتضى . عدة الاصول تأليف شيخ الطائفه .

[1] . الكنى و الالقاب ، حاج شيخ عباس قمى ، 1 / 194 .
[2] . همان ، 2 / 22 ، به نقل از رجال بحر العلوم .

326