توضيح اين كه مسائلى كه در علم اصول مورد بحث واقع شده است از چند نوع خارج نيست :
1 - 1 - 4 مبادى لغوى علم اصول ، مانند وضع ، اقسام وضع ، حقيقت و مجاز ، منقول ، مشترك ، علائم حقيقت ، استعمال لفظ در بيشتر از يك معنى .
اين نوع مسائل از مسائل اصلى علم اصول نيست ، بلكه غالبا از مسائل ادبى است و اگر در علم اصول مطرح شده است براى اين است كه درك موضوعات ، يا محمولات ، يا نسبتهاى پاره اى از مسائل علم اصول بر آنها توقف دارد ، بنا بر اين مسائلى از اين قبيل را نبايد در تاريخ پيدايش و تحول علم اصول به حساب آورد .
2 - 1 - 4 مباحث الفاظ ، مانند مدلول امر ، مدلول نهى ، مدلول جمل خبريه ، فور و تراخى ، مرّه و تكرار ، توصّلى و تعبّدى ، امر عقيب حظر ، مدلول الفاظ عموم ، اسم جنس ، مجمل و مبين .
اين نوع مسائل از مسائل اصلى علم اصول است ، ولى علم اصول ، اين مسائل را از لغت و ادب و أحيانا عرف و عقل اخذ كرده است ؛ بنا بر اين ، تاريخ اين نوع مسائل را بايد غالبا در تاريخ علوم لسانى و علوم ادبى و غيره جستجو كرد و لذا تاريخ آن قديمتر از تاريخ اسلام است .
3 - 1 - 4 مباحث استلزامات ( عقليات غير مستقله ) ، مانند وجوب مقدمه ، مبحث ضد ، اجتماع امر و نهى ، دلالت نهى بر فساد ( مفاهيم را نيز بايد به همين دسته ملحق كرد ) .
اين نوع مسائل ، تركيبى است از لفظ و حكم عقل ، ليكن در علم اصول جنبهء عقلى مسأله مطرح است نه جنبهء لفظى آن ، يعنى در علم اصول بحث در اين است كه آيا بين وجوب شىء و وجوب مقدمهء آن عقلا ملازمه است يا خير ؟ ، آيا وجوب شىء عقلا ملازم است با حرمت ضد آن يا خير ؟ ، آيا اجتماع امر و نهى در يك چيز با تعدّد جهت مصداق اجتماع ضدين است يا خير ؟ و هكذا ، بنا بر اين ، تاريخ اين مسائل به تاريخ علوم عقلى ارتباط پيدا مىكند كه باز بسيار قديمتر از اسلام است .
آرى در باب مفاهيم كه باز تركيبى است از لفظ و عقل ، علم اصول در جنبهء لفظى آن گفتگو مىكند نه در جنبهء عقلى آن ، يعنى مثلا در باب مفهوم شرط ، علم اصول از اين بحث مىكند كه آيا جملهء شرطيه بر عليت منحصرهء شرط براى جزا دلالت دارد تا از آن به حكم اين قاعدهء عقليه كه « انتفاء علت منحصره مستلزم انتفاء معلول است » استفادهء مفهوم بشود و يا دلالت ندارد تا چنين استفاده اى نشود ؟ ولى در عين حال جنبهء لفظى مذكور هم به علوم ادبى مربوط مىشود كه تاريخ آن قديمتر از اسلام است .

311