پيچيدگى مىگذاشت ، اجتهاد ، وسيعتر و گسترده تر مىگرديد ، پاره اى از احاديث هم بر اعتبار اجتهاد فى الجمله در آن عصر دلالت دارد . [1] دومين منبع استنباط احكام ( سنّت ) 9 - 1 - 1 پس از بحث در بارهء آيات قرآن به عنوان اولين منبع استنباط احكام و نيز بحثى كوتاه در بارهء پيامبر اكرم صلَّى الله عليه و آله به عنوان آورنده ، تبليغ كننده و مفسّر آيات ، ضرورت دارد در بارهء « سنت » ، كه دومين منبع استنباط احكام است ، مطالبى را به اختصار بيان داريم :
سنّت كه در لغت به معناى طريقه و روش است در اصطلاح عبارت است از فعل ، قول و تقرير پيغمبر صلَّى الله عليه و آله در مقام تشريع احكام ، و يا به عقيدهء شيعه اماميه ، مطلق معصوم كه شامل امامان هم باشد . چنان كه مىدانيم وظيفهء پيغمبر اسلام تبليغ آيات قرآن * ( « يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ . . ) * [2] و تبيين مراد آنهاست ، * ( وَأَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ . . ) * [3] . لذا پيامبر اكرم صلَّى الله عليه و آله بعد از بعثت ، غايت كوشش خويش را در مورد تبليغ آيات قرآن و سپس براى روشن ساختن مراد خداوند از آيات ، بيانات و كارها و تقريراتى را انجام دادند كه نتيجهء آنها تبيين مجملات ، تخصيص عمومات و تقييد مطلقات آيات قرآن بود . جانشينان آن بزرگوار هم پس از رحلت ايشان همين راه را دنبال كردند . مجموعه اين گفتارها و افعال و تقريرهاى پيامبر از نظر اهل سنت و پيامبر و امامان در اصطلاح شيعه همان سنّت است .
به طورى كه در گذشته اشاره شد و در آينده هم از آن سخنى به ميان خواهد آمد ، اهل سنت به علَّت خوف از اختلاط و اشتباه احاديث با قرآن و يا به علل ديگر ، در آغاز يعنى در عهد پيامبر صلَّى الله عليه و آله و صحابه به جمع و تدوين حديث نمىپرداختند بلكه چنان كه سيوطى در تدريب الرّاوى مىگويد اين امر حدود اوائل سال 100 هجرى قمرى يا چنان كه بعض ديگر گويند در حدود سال 200 ، انجام گرفته است . ولى به عقيده شيعهء اماميه - چنان كه اشاره خواهد شد - جمع و تدوين حديث از همان عهد پيامبر بزرگوار ، صلَّى الله عليه و آله به دست امير المؤمنين و بعد سلمان و ابو رافع ( متوفاى حدود 35 ه ) و ديگران به وقوع پيوسته است . [4]

[1] . رك . تاريخ المذاهب الفقهية ، 8 .
[2] . مائده ، 67 .
[3] نحل ، 44 .
[4] . تأسيس الشيعه ، 280 .

25