حديث اهل سنت و محدثان صدر اول شيعه و اخباريان اعصار اخير همه در طرز تفكر به طور كامل يكسان فكر مىكردند ، اما به يقين مىتوان گفت : همه در عدم اعتبار عقل در استنباط احكام شرعى و در جمود در پيروى از هر گونه حديث ، و در تقدم حديث حتى بر دليل عقلى متقن ، جامع مشترك داشتند .
در دورهء غيبت صغرى ، مركز حديثگرايى شيعه از كوفه به قم و خراسان انتقال يافت و قم به طور كامل در اختيار اين انديشه قرار گرفت . مكتب حديث قم ، سخت بر ضد نوبختيان و تمايل ايشان به پذيرفتن ديدها و روشهاى معتزليان عكس العمل نشان مىداد . دست كم دو نفر از شيوخ اين مكتب به بغداد رفتند و در ايام تحصيل شيخ مفيد ، در آن شهر تدريس مىكردند : يكى از آن دو ، محدث برجسته شيخ صدوق بود . [1] استيلاى اين تفكر تا نيمه دوم قرن چهارم ادامه يافت تا اين كه فقيه و متكلم برجستهء شيعه شيخ مفيد ، به مبارزه اى گسترده عليه اين گرايش دست زد . وى كه خود شاگرد شيخ صدوق بود در كتاب تصحيح الاعتقاد كه شرح رسالهء اعتقادات صدوق است ، به شدت وى را مورد انتقاد قرار داد . به عنوان نمونه در بحث « مشيت و اراده » ، مفيد پس از ذكر نظريهء صدوق و انتقاد و پاسخگويى از آن چنين مىگويد : « و السبب فى ذلك انه عمل على ظواهر الاحاديث المختلفة و لم يكن ممن يرى النظر فيميّز بين الحق منها و الباطل و يعمل على ما يوجب الحجة و من عوّل فى مذهبه على الاقاويل المختلفة و تقليد الرّواة كانت حاله فى الضعف ما وصفناه » ، يعنى علت اعتقاد صدوق در مورد مشيت الهى ، اين است كه به ظواهر احاديث مختلف عمل مىكند و حق و باطل احاديث را تفكيك نمىكند تا طبق احاديثى كه حجت هستند عمل كند . كسى كه در اظهار نظر به تقليد از رواة مىپردازد دچار چنين ضعفى مىشود . [2] از زمان اين فقيه بزرگ بود كه « عقل » جايگاه خاص خود را در فقه شيعه پيدا كرد . او به روشنى اعلام كرد كه اگر حديثى بر خلاف احكام عقلى باشد ، اين حديث مبناى حكم قرار نمىگيرد : « ان وجدنا حديثا يخالف احكام العقول طرحناه لقضية العقول بفساده » . [3] شريف مرتضى نيز با تأليفاتى نظير رسالة فى الرد على اصحاب العدد و رسالة فى ابطال العمل بأخبار الآحاد به سختى بر اهل حديث هجوم آورد و محدثان قم

[1] . انديشه هاى كلامى شيخ مفيد ، مارتين مكدرموت ، ترجمهء احمد آرام ، 16 .
[2] . تصحيح الاعتقاد ، شيخ مفيد ، 34 و 35 ، گفتنى است كه انتساب تصحيح الاعتقاد به مفيد قطعى نيست .
[3] همان ، 125 .

244