و يا به اقتراح بعضى از وزيران [1] ساخته و پرداخته ، و آنان در تقديم خواسته و اقتراح خود نهايت ادبى را كه سائل نسبت به مسئول مرعى مىداشته است به كار مىبرده‌اند .
شيخ مفيد كه استاد سيد و بزرگترين مقام و مرجع شيعهء اماميه محسوب مىشد سيد را در جاى خود مىنشاند و دوست مىداشت كه به جهت تقدير از مكانت علمى او ، و به خاطر تربيت او براى جانشينى خود در زعامت اماميه چون شاگردى در محضر او بنشيند . [2] مجلس سيد مرتضى مجمع مردان متفكر ، و مركز انتشار بحثهاى كلامى و فقهى و ادبى بود . ابو العلاء معرى ( 449 ه ) همزمان با ورودش به بغداد به مجلس سيد مراوده پيدا كرد و بين آنان سخنانى ظريف و نغز از ادب و جدل رد و بدل مىشد . ابو اسحاق صابى ( 384 ه ) و عثمان بن جنى ( 392 ه ) نيز از ملازمان مجلس سيد بودند . [3] سيد مرتضى كتابى را كه تأليف مىكرد هنوز پايان نيافته بود بين مردم منتشر مىشد به طورى كه گاه از دست او خارج مىشد و ديگر نمىتوانست در آن تجديد نظر كند . [4] عنايت مردم به مؤلفات سيد به حدى بود كه در ايام حيات وى كتبى از ناحيهء مخالفان در نقض [5] و از ناحيهء موافقان در تأييد و شرح آنها تأليف مىشد [6] و گاه كتابى كه در نقض كتاب سيد نوشته شده بود ، در همان زمان حيات وى به كتاب ديگر نقض مىشد . [7] تأثير سيد در متأخران از خود ، بر اهل فضل و دانش پوشيده نيست ، و مطالعهء آثار فقها و اصوليين و ديگر دانشمندان اين حقيقت را به خوبى اثبات مىكند ، ولى ذكر بعضى از كتب كه به شيوهء تأليفات سيد تأليف شده ، و يا مؤلفان آن كتب به تحقيق در موضوع تحقيق او پرداخته ، و يا به شرح يا ايجاز آثار وى همت گماشته‌اند ، در اين مقام

[1] . رساله الولاية من قبل الظالمين كه براى وزير مغربى تأليف كرده ملاحظه شود .
[2] . روضات الجنات ، 377 .
[3] ادب المرتضى ، 122 .
[4] . خاتمه كتاب شافى ملاحظه شود .
[5] . نقض الشافي تأليف ابو الحسين بصرى . در كتاب ادب المرتضى ، ص 122 پاورقى 5 از رياض العلماء ، ص 279 به جاى ابو الحسين ، ابو الحسن نقل كرده است .
[6] . ادب المرتضى ، در پاورقى ص 122 و 123 از كتاب رياض العلماء ، ص 328 نقل مىكند كه در ترجمهء ابن براج طرابلسى از جملهء مؤلفات او شرح جمل العلم و العمل را شمرده كه اصل آن از مرتضى است و در ص 197 در ترجمهء سلار بن عبد العزيز از جملهء مؤلفات او كتاب تتمة الملخص را بر شمرده كه اصل آن از علم الهدى است و نيز كتاب تلخيص الشافي از شيخ طوسى است و شافى از سيد .
[7] . الرد على نقض الشافي تأليف سلار ، ادب المرتضى ، 123 به نقل از رياض العلماء ، 280 .

150