منتهى مىگرديده است .
اين نسبت رفيع و وقايعى كه اتفاق مىافتاد [1] موجب شد كه براى معاصران او حتّى براى خود او نسبت به آينده اش احساسى بس شگرف پديد آيد كه در پيدايش شخصيت عظيم علمى و اجتماعى او فوق العاده مؤثر واقع شود ، معاصران ، وى را به ديدهء تعظيم و تكريم مىنگريستند و خود او نيز غالبا به شخصيت ممتاز خود و پدرانش فخر و مباهات مىكرد . [2] و همين موجبات ، او را به وظايف خطيرى كه آينده به عهدهء او مىگذاشت آگاه مىساخت ، و لذا همواره در تكميل شخصيت خود از هر حيث نهايت كوشش را مبذول مىداشت .
به خوبى معلوم نيست كه او از چه وقت ، و به چه چيز ، در آغاز تحصيل دانش اشتغال ورزيده است ، همين قدر معلوم است كه در كودكى بين دوازده و پانزده سالگى نزد ابن نباته به فرا گرفتن ادب اشتغال داشته است [3] و بنا بر اين به نظر مىرسد كه در آن هنگام كه مادرش او را براى تحصيل فقه نزد شيخ مفيد برده سن او از حدود پانزده سال كمتر نبوده ، زيرا برادرش ، رضى نيز با او بوده و رضى در حدود چهار يا پنج سال از او كوچكتر بوده است . و بعيد به نظر مىرسد كه او قبل از اين كه طرفى از علوم ادبى - كه مقدمهء فقه است - بسته باشد به تحصيل فقه اشتغال ورزيده باشد .
آثار علمى و ادبى او گواه صادقى است بر اين كه او از سنين كودكى در تحصيل دانش نهايت كوشش را مبذول مىداشته است ، به طورى كه در بيست و هفتمين سال عمر خود مرجع فقهى و كلامى شمرده شد و از اين پس اماميه و غير اماميه از بلاد مختلف اسلامى به وسيلهء نامه ها و رساله ها به او رجوع مىكردند . [4] مقام علمى سيد مرتضى بىنياز از بيان است . وى بىشك يكى از بزرگترين دانشمندان شيعهء اماميه محسوب مىشود ، و چنان كه از تصنيفات و تأليفات بسيار او به دست مىآيد در بسيارى از علوم عصر خويش چون كلام ، فقه ، اصول ، تفسير ، فلسفهء الهى ، فلك ، انواع ادب : از لغت ، نحو ، معانى ، انشاء ، شعر و مانند اينها استادى ماهر ، بلكه يگانهء عصر خويش بوده است . او كوشش خود را بيشتر به فقه و كلام و ادب اختصاص

[1] . مانند خواب شيخ مفيد كه در بيشتر تواريخ و تراجم مسطور است و نظائر آن .
[2] . رك . فهرست اغراض و مضامين ديوان سيد .
[3] . روضات الجنات به نقل از الدرجات الرفيعة ، 375 .
[4] . المسائل الموصلية الاولى ملاحظه شود كه در سال 382 تأليف شده است .

148