كنونى رايج نبود بلكه احاديث فقهى منقول از ائمهء اطهار عليهم السّلام با سلسلهء سند عينا در كتابها نقل مىشد و فقها هيچ گونه تصرفى در متن حديث نمىكردند و حتّى در نقل احاديث ، سلسلهء سند آنها را نيز ذكر مىكردند . بعدها اين شيوه ، اندكى تكامل يافت و فقها ، به خود اجازه مىدادند كه در همان محدودهء احاديث تا حدّى اجتهاد كنند و طبق مدلول و مضمون احاديث فتوى دهند ، كتاب الشرائع ابن بابويه ( پدر شيخ صدوق ) و المقنع و الهداية شيخ صدوق بر همين شيوه تأليف يافته است . در اين دوره ، تمسك به ظواهر احاديث به شدت رواج داشت و بهره گرفتن از عقل و انديشه منزلت چندانى نداشت و اين امر در مسير تكامل علوم و پيشرفت علما مانع ايجاد كرده بود .
با ظهور شيخ مفيد اين مانع جدى از مسير حركت انديشمندان شيعى برداشته شد .
شيخ با نيروى ادراك قوى خود در برابر جمود حاكم قيام كرد و مشرب فقهى جديدى را بر اساس قواعد و اصول منظم پايه گذارى كرد و شاگردانش ، سيد مرتضى و شيخ طوسى ، اين راه را ادامه دادند . اين شيوهء اجتهاد ، راه ميانه اى بود بين روش حديثى شيخ صدوق و شيوهء قياسى ابن جنيد در فقه . او در آغاز براى استنباط احكام ، اصولى را در كتاب التذكرة بأصول الفقه تدوين كرد و سيد مرتضى در كتاب الذريعه و شيخ طوسى در كتاب عدة الاصول اين ابتكار استاد را پى گرفتند . البته شيخ هم خود در اين شيوه از استاد خود ، ابن ابى عقيل عمانى ، الهام گرفته بود .
شيخ در شيوهء اجتهادى خود براى عقل جايگاه بلندى قائل بود و يكى از راههاى رسيدن به شناخت مفاهيم كتاب و سنّت را عقل مىدانست و حتّى بر اين اعتقاد بود كه اگر حديثى مخالف احكام عقل باشد مردود است .
شيخ مفيد با همان صلابت و قدرتى كه در برابر انديشهء حديثگرايى ايستاد با كسانى هم كه قياس را ملاك استنباط احكام قرار مىدادند نيز به مقابله پرداخت و از استاد خود ، ابن جنيد ، به دليل تبعيت از اين شيوه با شدّت توأم با احترام انتقاد كرده و با برهان قوى آن را رد مىكرد و كتابهايى در ردّ تأليفات ابن جنيد نگاشت ، مانند نقض رسالة الجنيدى إلى اهل مصر [1] و النقض على ابن الجنيد فى اجتهاد الرأي . [2] او خود در اين باره مىنويسد : اما كتابهاى ابو على بن جنيد ، او آنها را به احكامى آميخته و در آنها به ظن عمل كرده و روش ناپسند مخالفين ما ، قياس را به كار بسته است

[1] . نجاشى ، 312 و المسائل السرويّة مفيد ، 224 .
[2] نجاشى ، 315 .

145